Κείμενα Θησαυρός για τον Σύγχρονο Μάνατζερ!

Του Δρ. Γρηγόρη Π. Πραστάκου. Πρύτανης, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

(Αναδημοσίευση από το τρέχον τεύχος του “Επιστημονικού Marketing Management”)

Διαβάστε Επίσης

«Παρελθόν» για το Επικουρικό Κεφάλαιο οι ανακληθείσες εταιρείες

Oct 30, 2023

International Life: Οδηγίες για προσωρινή διανομή σε δικαιούχους

Jan 27, 2023

“Ηγεσία και Μάνατζμεντ” σε έναν κόσμο που αλλάζει: Διδάγματα από την αρχαία Ελληνική και Κινεζική φιλοσοφία. Ζούμε σε μια εποχή στην οποία η διεθνοποίηση και η τεχνολογική πρόοδος έχουν φέρει τους ανθρώπους και τις επιχειρήσεις πιο κοντά από ποτέ, έχουν ανοίξει τις παγκόσμιες αγορές και παρέχουν προοπτικές επικοινωνίας και διάχυσης της γνώσης σε όλες τις άκρες του πλανήτη μας. Τα νέα δεδομένα της νέας “παγκόσμιας δικτυακής οικονομίας” προσφέρουν σήμερα τεράστιες δυνατότητες ανάπτυξης και εξέλιξης για τα άτομα, τις επιχειρήσεις και τους λαούς. Όμως, αναπόφευκτα, προκαλούν και σημαντικά προβλήματα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την τρέχουσα κρίση στην παγκόσμια οικονομία.

Οι εξελίξεις αυτές, σε συνδυασμό με τον αντίκτυπο της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, προκαλούν σημαντικές αλλαγές στην οργάνωση των επιχειρήσεων και στους στόχους τους οποίους καλούνται να υπηρετήσουν οι managers και οι ηγέτες. Ταυτόχρονα, αναδεικνύουν ανάγλυφα την ανάγκη αναθεώρησης βασικών αρχών και πρακτικών του σύγχρονου management στο ολοένα και πιο σύνθετο και απαιτητικό επιχειρησιακό περιβάλλον.

Αξίες από την Αρχαία Ανατολική και Δυτική Φιλοσοφία

Μια από τις βασικότερες ανάγκες που προκύπτουν σε αυτή την αναζήτηση εστιάζεται στην ανάγκη υιοθέτησης αξιών και ιδεών από τις επιχειρήσεις και τα στελέχη τους, που είναι πανανθρώπινες και διαχρονικές. Οι αξίες αυτές είναι διάχυτες στα διδάγματα των αρχαίων Ελλήνων και Κινέζων φιλοσόφων που επηρέασαν και διαμόρφωσαν τη σκέψη και τη δράση σε Ανατολή και Δύση. Η φρόνηση, δηλαδή η σωστή κρίση για το τι είναι καλό και τι μπορεί να αποδειχτεί βλαβερό, η σωφροσύνη, δηλαδή ο έλεγχος των επιθυμιών, στενά συνδεδεμένος με την εγκράτεια και την αυτοπειθαρχία, η ανδρεία, που συνδέεται με τολμηρές, αλλά ταυτόχρονα συνετές αποφάσεις και την παραδειγματική ηγεσία, η δικαιοσύνη απέναντι σε αυτούς που σε στηρίζουν, αλλά και αυτούς που είναι αντίπαλοί σου, η σοφία, δηλαδή η γνώση για το τι ισχύει και τι όχι και τα αίτιά τους, είναι μερικές από τις βασικές αξίες που συνθέτουν την εικόνα του άξιου ηγέτη κατά τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Σ’ αυτά οι αρχαίοι Κινέζοι φιλόσοφοι προσθέτουν την παραδειγματική συμπεριφορά, όπως εκδηλώνεται από τα μοντέλα ρόλους που αναζητούμε στους ηγέτες, την ενσυναίσθηση, ως ικανότητα να αντιλαμβάνεται κανείς τα συναισθήματα και τις ανάγκες των άλλων, την υπευθυνότητα για τις πράξεις μας και τη συνεκτίμηση των συνεπειών τους στους άλλους, την εγκράτεια, καθώς και την έμφαση στο συλλογικό καλό και στο πνεύμα συνεργασίας.

Η καλλιέργεια τέτοιων αξιών αποδεικνύεται εξαιρετικά σημαντική στη διαμόρφωση επιχειρηματικής κουλτούρας και στο σωστό management γενικότερα, μιας και, όπως μαθαίνουμε στις αρχές διοίκησης, η υιοθέτησή τους αντανακλάται στην ευθυγράμμιση επιχειρηματικών αποφάσεων προς ένα κοινά αποδεκτό σκοπό και τη δημιουργία κινήτρων. Οι αξίες αυτές περιλαμβάνονται σε όλα τα εγχειρίδια management σήμερα, όμως μερικές από αυτές ίσως παραμελήθηκαν στην πρόσφατη περίοδο κρίσης, με τα γνωστά σε όλους μας αποτελέσματα.

Επιχειρηματική Ηθική και Κοινωνική Ευθύνη

Αναζητώντας διδάγματα για το σύγχρονο management στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, ανακαλύπτουμε τα πρώτα βασικά στοιχεία της μελέτης του management και της επιχειρηματικής ηθικής στον Σωκράτη. Πηγή για τις απόψεις του σ’ αυτούς τους δύο χώρους αποτελεί ο Οικονομικός του Ξενοφώντα. Ο Σωκράτης υπογραμμίζει τη σημασία του οφέλους με όρους όχι μόνο οικονομικούς, και μιλά για κοινωνική υπευθυνότητα και προσφορά στην κοινωνία, χιλιάδες χρόνια πριν θεσπιστεί ο όρος Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (ΕΚΕ). Σήμερα, η ανάγκη ανάπτυξης υπευθυνότητας στον τομέα της ηγεσίας και η ανάληψη πρωτοβουλιών ΕΚΕ εντάσσονται στον στρατηγικό σχεδιασμό των επιχειρήσεων. Αποτελούν στρατηγική επιλογή για την παγκόσμια και ισόρροπη ανάπτυξη, ενώ μεσομακροπρόθεσμα αποδεικνύεται ότι μπορούν να προσφέρουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στις επιχειρήσεις που τις υιοθετούν. Ακόμη ο Σωκράτης τονίζει τις ιδιαίτερες ικανότητες των γυναικών στη διαχείριση, άποψη εντυπωσιακά νεωτεριστική για την εποχή του, αλλά εξαιρετικά επίκαιρη και σήμερα. Έρευνες που μελετούν την παρουσία της γυναίκας στη διοίκηση επιχειρήσεων, αποκαλύπτουν την αποτελεσματικότητα των γυναικών σε πολλές από τις ηγετικές θέσεις μιας επιχείρησης. Ήδη, σε αυξανόμενο αριθμό κρατών, το ποσοστό των γυναικών σε Διοικητικά Συμβούλια εταιριών είναι της τάξης του 40%. Σε μια εποχή που οι ανάγκες της αγοράς εργασίας για προσωπικό σε ηγετικό ρόλο ολοένα αυξάνονται, οι γυναίκες (όπως είχε επισημάνει ο Σωκράτης) αποτελούν μια πολύτιμη “δεξαμενή”, από την οποία οι επιχειρήσεις μπορούν να αντλήσουν ταλέντα για την κάλυψη αυτών των αναγκών.

Διαλεκτική και Λήψη Αποφάσεων

Άλλη πολύτιμη πηγή για τις αρχές της διοίκησης συνιστούν τα πολιτικά έργα του Πλάτωνα, στα οποία εξέχουσα θέση καταλαμβάνουν οι αρχές της διαλεκτικής, του μέτρου, της διατήρησης της ενότητας στην ομάδα και της ικανότητας ανάληψης πρωτοβουλιών.

Ο Πλάτων θεωρεί τον διάλογο ως βασικό όχημα για την προσέγγιση της αλήθειας και πιστεύει ότι κάθε συνετός και ενάρετος μέτοχος του διαλόγου μπορεί να προσφέρει νέα στοιχεία στην έρευνα της αλήθειας, ανάλογα με την προσωπικότητα, τις εμπειρίες και τα ενδιαφέροντά του. Ο Αίσωπος αναφέρει σχετικά: «Κάθε αλήθεια έχει δύο όψεις• είναι καλό να γνωρίσουμε και τις δύο πριν αποφασίσουμε να καταλήξουμε σε κάποια από αυτές», ενώ και ο Πλούταρχος συμβουλεύει: «Μάθε να ακούς και θα επωφεληθείς ακόμη και από αυτούς που μιλούν άσχημα». Η διαλεκτική παίζει σήμερα σημαίνοντα ρόλο στη διαδικασία λήψης αποφάσεων στην οποία συμμετέχουν οι managers, οι οποίοι με τις αποφάσεις τους καλούνται να διασφαλίσουν την ισορροπία και την ενότητα στην ομάδα σε συχνά άνισες και αντιτιθέμενες καταστάσεις, ανιχνεύοντας και συγκρίνοντας όλους τους παράγοντες που συνθέτουν την κατάσταση, μεταξύ τους και προς το μέτρο που εκφράζουν οι δυνατότητές μας. Αυτά τα θέματα αποτελούν σήμερα βασικό αντικείμενο της Διοικητικής Επιστήμης. Το brainstorming, που εφαρμόζεται ευρύτατα σήμερα, αποτελεί ουσιαστικά εφαρμογή του πλατωνικού διαλόγου, αφού από την παρουσίαση θέσεων και αντιθέσεων επιχειρείται η προσέγγιση της αλήθειας. Αλλά και η πολυκριτήρια ανάλυση αποφάσεων αποτελεί σήμερα έναν από τους σημαντικότερους και ταχύτερα αναπτυσσόμενους χώρους της επιχειρησιακής έρευνας. Πρόκειται για έναν επιστημονικό κλάδο που επικεντρώνεται στην αντιμετώπιση προβλημάτων και στη λήψη αποφάσεων βάσει πολλαπλών κριτηρίων και στόχων, που συχνά έχουν ανταγωνιστική σχέση μεταξύ τους και όμως πρέπει να εξισορροπηθούν. Για τα θέματα αυτά έχουν αναπτυχθεί πάμπολλα προγράμματα λογισμικού που ενσωματώνουν τις αρχές της θεωρίας λήψης αποφάσεων και διευκολύνουν σημαντικά τη λήψη απόφασης.

Στενά συνδεδεμένη με την ηγεσία και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων είναι και η αρχή της ανάληψης πρωτοβουλιών που απορρέουν από το έργο που έχει κληθεί να αναλάβει ένας ηγέτης. Οι πρωτοβουλίες αυτές χρειάζεται να χαρακτηρίζονται από σύνεση και τόλμη. Οι δύο αυτές αρετές, όπως αναφέρει ο Πλάτων στον Πολιτικό, βοηθούν τον ηγέτη να αποφασίζει και να αναλαμβάνει δράση με βάση τη γνώση, αλλά και τη φρόνηση (σωστή κρίση), του επιτρέπουν να διακρίνει το καλό από το κακό, την αλήθεια από την πλάνη και να λαμβάνει τελικά αποφάσεις με προβλεπτικότητα και αποφασιστικότητα. Αυτές τις δύο, συμπληρώνει η σωφροσύνη, που συνδέεται με τον έλεγχο των επιθυμιών, την εγκράτεια και την αυτοπειθαρχία. Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος θεωρεί ότι «Η νίκη επί των παθών μας συνιστά την πρώτη και ουσιαστικότερη νίκη μας» και αυτό πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από όσους διαχειρίζονται δύναμη και εξουσία, καθώς όπως υποστηρίζει και ο Πλούταρχος: «Ο χαρακτήρας του κάθε ανθρώπου αποκαλύπτεται, όταν κατέχει δύναμη και εξουσία. Αυτές φουντώνουν κάθε πάθος και φανερώνουν κάθε κρυμμένο ελάττωμα». Αλήθεια, πόσα παραδείγματα απληστίας δεν αποκάλυψε η σύγχρονη κρίση;

Αρμονία και ισόρροπη ανάπτυξη

Πράγματι, όλα τα παραπάνω δεν ολοκληρώνονται, αν δεν στοχεύουν στο κοινό καλό και η αρμονία μεταξύ των ανθρώπων και των ομάδων. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αριστοτέλης, «Η ανώτερη εξουσία βρίσκεται αναγκαστικά στα χέρια ενός, ή μερικών, ή πολλών. Όταν όλοι αυτοί κατευθύνουν όλες τους τις προσπάθειες προς το γενικό καλό, τότε το κράτος διοικείται καλά, αλλά, όταν ο ένας, οι λίγοι, ή οι πολλοί, αποβλέπουν μόνον προς το δικό τους συμφέρον, πρέπει να περιμένουμε μια εξέλιξη προς το χειρότερο». Στο ίδιο πλαίσιο ο Κομφούκιος αναφέρει: «Εάν ειρήνη και ομόνοια δεν βασιλεύουν στο λαό, το λάθος είναι εκείνων που τον κυβερνούν».

Η έννοια της αρμονίας στις σχέσεις των ανθρώπων και την κοινωνία είναι δεσπόζουσα στην κινεζική φιλοσοφία και θεωρείται ως ο υπέρτατος στόχος στον οποίο πρέπει να συγκλίνουν οι ενέργειες τόσο των ατόμων όσο και των ομάδων. Σ’ αυτό το πλαίσιο, τα άτομα καλούνται να αναλάβουν μια σειρά από διαφορετικούς ρόλους και υποχρεώσεις στις οποίες τα άτομα πρέπει να ανταποκριθούν ισόρροπα και αποτελεσματικά: ως στελέχη, ως γονείς, ως παιδιά, ως σύζυγοι, ως μέλη της κοινότητας. Πώς διαφέρει αυτό από την “ισορροπία εργασίας και προσωπικής ζωής (work – life balance)” που προωθούν σήμερα οι γκουρού του management για τα στελέχη; Και πόσο θα είχαμε μικρότερες επιπτώσεις από την κρίση εάν τα στελέχη είχαν ακολουθήσει μια τέτοια ισορροπία;

Η φιλοσοφία των αρχαίων Κινέζων για αρμονία και ισορροπία περνά, πέρα από τα στελέχη, και στον χώρο της στρατηγικής των επιχειρήσεων σήμερα. Σύγχρονες θεωρίες του management, όπως η θεωρία της ισόρροπης ανάπτυξης (Balanced Scorecard), ορίζουν ως στρατηγικό στόχο για μια επιχείρηση την παρακολούθηση και ανάπτυξη μιας σειράς επιχειρησιακών διαστάσεων και μέτρων, με τελικό σκοπό τη δημιουργία αξίας σε όλες τις ομάδες συμφερόντων και την κοινωνία εν γένει. Η θεωρία αυτή, που αποτελεί μια από τις πιο σύγχρονες τάσεις του management, πρεσβεύει ότι τελικός στόχος μιας επιχείρησης δεν μπορεί να είναι μόνο το οικονομικό κέρδος. Αντίθετα, οι δραστηριότητές της χρειάζεται παράλληλα να αποσκοπούν στην ικανοποίηση των αναγκών όλων των ομάδων που την αφορούν (stakeholders) – εργαζόμενοι, πελάτες και κοινωνία ευρύτερα εντός της οποίας η επιχείρηση δραστηριοποιείται. Η στόχευση σε όλες τις ομάδες με τις οποίες συνδέεται μια επιχείρηση, αποτελεί ίσως και τη μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι μεγάλες επιχειρήσεις του πλανήτη σήμερα.

Στόχοι

Η σύλληψη και η διατύπωση των στόχων μιας επιχείρησης είναι ευθύνη του ηγέτη. Αυτός θέτει το όραμα που εμπνέει, διατυπώνει ξεκάθαρα τους συλλογικούς και επιμέρους στόχους και τους υλοποιεί σε διαρκώς μεταβαλλόμενες καταστάσεις, παραμένοντας σταθερός στις αξίες της επιχείρησης και μεταβάλλοντας τα σχέδια δράσης και την ακολουθούμενη στρατηγική, όποτε είναι απαραίτητο, προκειμένου να υλοποιηθούν οι στόχοι.

Η κινεζική φιλοσοφία δίνει μεγάλη σημασία στη στοχοθεσία. Ο Lao Tzu αναφέρει σχετικά ότι «Ο σοφός άνθρωπος κοιτάζει το διάστημα και ξέρει ότι δεν υπάρχουν περιορισμοί», ενώ και ο Κομφούκιος αναφέρει για τη σημασία της στοχοθεσίας: «Αν στοχεύεις τα αστέρια και πετύχεις το φεγγάρι, δεν πειράζει. Πρέπει, όμως να στοχεύεις κάπου. Πολλοί άνθρωποι δεν θέτουν καν στόχους». Και για τη σημασία της επιμονής και της προσήλωσης στους στόχους: «Η μεγαλύτερη δόξα μας δεν έγκειται στο να μην πέφτουμε ποτέ, αλλά στο να μπορούμε να σηκωνόμαστε κάθε φορά που πέφτουμε», ή «Όταν είναι φανερό ότι οι στόχοι δεν μπορούν να επιτευχθούν, μην αναπροσαρμόζεις τους στόχους, αλλά τα σχέδια δράσης».

Υποδειγματική ηγεσία (Role Models)

Πέρα όμως από την ανάγκη να θέτουν στόχους, οι ηγέτες χρειάζεται να αποτελούν υποδείγματα, που με τη συμπεριφορά τους σηματοδοτούν τι είναι σημαντικό, δίνουν το καλό παράδειγμα και μυούν τους εργαζόμενους σε εκείνες τις συμπεριφορές που είναι αποδεκτές, εναρμονίζονται με τις κοινές αξίες και οδηγούν στην επίτευξη του τελικού σκοπού της επιχείρησης. Ο Πλάτωνας λέει ότι «Οι καλές πράξεις μας δίνουν δύναμη και εμπνέουν και τους άλλους ανθρώπους γύρω μας να κάνουν το ίδιο». Αλλά και ο Αριστοτέλης δίνει ιδιαίτερη σημασία στους υποδειγματικούς ηγέτες (τα role models), καθώς θεωρεί ότι οι ηθικές αρετές δεν διδάσκονται, αλλά αποκτώνται με την άσκηση, με την πρακτική εφαρμογή τους και τον «εθισμό», δηλαδή τη συνήθεια στην πρακτική τους εφαρμογή. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: «Μόνο ασκούμενοι στις δίκαιες πράξεις γινόμαστε δίκαιοι. Ασκούμενοι σε πράξεις μετριοπαθείς γινόμαστε μετριοπαθείς και ασκούμενοι σε πράξεις θαρραλέες γινόμαστε θαρραλέοι».

Τη σημασία της υποδειγματικής ηγεσίας αναδεικνύει και η ανατολική φιλοσοφία. Για τον Κομφούκιο ο ηγέτης είναι ένα role model που δρα υποδειγματικά, έχει αυτοπειθαρχία και στοχεύει στην προσωπική του βελτίωση. Αναφέρει σχετικά: «Το να κυβερνάς σημαίνει να βελτιώνεσαι. Αν δίνεις ο ίδιος το παράδειγμα με το να βελτιώνεσαι, ποιος θα τολμήσει να μη βελτιώνεται;». Παράλληλα, ο ηγέτης κατέχει το «de» (αρετή), ένα είδος ηθικής ισχύος που του επιτρέπει να κυβερνά κατάλληλα και να έχει γύρω του συνεργάτες που του είναι πιστοί και αποτελεσματικοί. «Η αρετή», λέει ο Κομφούκιος, «δεν μένει μόνη της. Αυτός που την ασκεί, θα έχει γείτονες». Άλλο ένα χαρακτηριστικό ηγέτη, απόλυτα αναγκαίο σήμερα, που όμως ξεχάστηκε στην κρίση.

Οι Αρετές του Ηγέτη κατά την Κινεζική φιλοσοφία

Ειδικότερα, στην κινεζική φιλοσοφία ο ηγέτης χρειάζεται να χαρακτηρίζεται από 5 αρετές: ανθρωπισμό («ren»), ηθικότητα («yi»), ευπρέπεια («li»), σοφία («zhi») και αξιοπιστία («xin»). Πώς μεταφέρονται αυτές οι αρετές στον χώρο της διοίκησης σήμερα; Καταρχήν, ένας υπεύθυνος manager ή ηγέτης θα πρέπει να νοιάζεται για τους εργαζομένους και να έχει ενσυναίσθηση, δηλαδή να αναγνωρίζει και να διαισθάνεται τις ανάγκες τους και να φροντίζει για την αρμονία στη λειτουργία των ομάδων. Στη σύγχρονη Διοικητική Επιστήμη, αυτό σημαίνει ότι ο ηγέτης θα πρέπει να διακρίνεται από υψηλό βαθμό Συναισθηματικής Νοημοσύνης (Emotional Quotient, EQ), κάτι που αναφέρουν και οι σύγχρονες θεωρίες του management.

Δεύτερον, θα πρέπει να είναι ηθικό στοιχείο, δηλαδή οι πράξεις του και οι αποφάσεις του να χαρακτηρίζονται από υψηλά ηθικά standards. Τρίτον, η όλη του ζωή θα πρέπει να διακρίνεται από ευπρέπεια, δηλαδή από συμπεριφορά που συμβαδίζει με τις παραδοσιακές κοινωνικές αξίες. Τέταρτον, θα πρέπει να επιδεικνύει σοφία, να κατέχει δηλαδή τη γνώση που του επιτρέπει να διακρίνει την αλήθεια, να κρίνει και να αξιολογεί σωστά και να γνωρίζει τις αιτίες των γεγονότων, ικανότητα η οποία για τους Κινέζους συνδέεται με την ηλικία, και κατ’ επέκταση και την εμπειρία που έχει αποκτήσει κάποιος.

Τέλος, θα πρέπει να είναι αξιόπιστος. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να εμπνέει εμπιστοσύνη, διαχειρίζεται αποτελεσματικά τις ανθρώπινες σχέσεις, ώστε να διασφαλίζει την αρμονία στη λειτουργία των ομάδων, είναι αφοσιωμένος στους στόχους της επιχείρησης και φροντίζει, ώστε και οι εργαζόμενοι να συμμερίζονται και να είναι αφοσιωμένοι στους ίδιους στόχους. Θα συμφωνήσουμε, πιστεύω, ότι οι αρετές αυτές σε μεγάλο βαθμό δεν υπήρχαν σε στελέχη κατά τη διάρκεια της κρίσης, και ότι εάν υπήρχαν, τότε τα αποτελέσματα από την κρίση θα ήταν λιγότερο επώδυνα.

Aνθρώπινο Κεφάλαιο και Ομαδικότητα

Πέρα όμως από την προσωπικότητα του ηγέτη, μια επιχείρηση εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από το ανθρώπινο δυναμικό της και τη λειτουργία των ομάδων μέσα σ’ αυτή. Η φιλοσοφία του Κομφούκιου αναγνωρίζει και αναδεικνύει αυτούς τους δύο παράγοντες. Για τον Κομφούκιο μέσα σε μια ομάδα (είτε είναι οικογένεια, είτε επιχείρηση, είτε κοινωνία) χρειάζεται να επικρατεί πνεύμα συνεργασίας και αλληλεξάρτησης. Κάθε μέλος της ομάδας, ανάλογα με τις ικανότητές του, αναλαμβάνει έναν συγκεκριμένο ρόλο και αναπτύσσει αμοιβαία επωφελείς σχέσεις με τα άλλα μέλη της ομάδας. Αυτές οι σχέσεις διευκολύνουν τη λειτουργία της ομάδας, ενώ ταυτόχρονα καθιστούν κάθε μέλος αναπόσπαστο κομμάτι της.

Μέσα στην ομάδα επιδιώκεται η ενδυνάμωση του ατόμου, η οποία ενισχύει την αποδοτικότητά του (και κατά συνέπεια την επιχείρηση). Η εμπιστοσύνη, η ειλικρίνεια και η αφοσίωση μεταξύ των μελών μιας ομάδας διαμορφώνουν σχέσεις αμοιβαία επωφελείς, που οδηγούν στην πρόοδο, ενώ ταυτόχρονα ενισχύουν τη σταθερότητα στο εσωτερικό της ομάδας. Αυτές οι αξίες, που διαπνέουν ολόκληρη την ανατολική φιλοσοφία, και συχνά δεν συναντώνται στον δυτικό “ανταγωνιστικό” τρόπο διοίκησης, κερδίζουν καθημερινά έδαφος στο σύγχρονο management. Είναι απόλυτη συνείδηση ότι το ανθρώπινο κεφάλαιο είναι ό,τι πιο πολύτιμο διαθέτει μια επιχείρηση, ενώ ακόμη τονίζεται η σημασία της συνοχής και των καλών σχέσεων μεταξύ των μελών των ομάδων σε μια επιχείρηση.

Ανθρώπινες Σχέσεις

Γενικότερα στην κινεζική φιλοσοφία παίζει πρωτεύοντα ρόλο η ομαδικότητα και η δημιουργία και διατήρηση ισχυρών σχέσεων (με τους ιεραρχικά ανώτερους, τους συγγενείς, τους συζύγους, τους μεγαλύτερους σε ηλικίας και τους φίλους), καθώς και η ανάληψη συγκεκριμένων ρόλων στο πλαίσιο αυτών των σχέσεων. Αν και στόχος του Κομφούκιου δεν είναι να περιγράψει τις ενδοεπιχειρησιακές σχέσεις, εντούτοις είναι χρήσιμο και ενδιαφέρον να πούμε ότι αυτές έχουν (ή θα μπορούσαν να έχουν) εφαρμογή και σε αυτό το επίπεδο με πολλούς τρόπους. Η φροντίδα για την πρόοδο των εργαζομένων, η καθοδήγηση και η υποδειγματική συμπεριφορά από την πλευρά της ηγεσίας, η προσήλωση σε προκαθορισμένους ρόλους και ο σεβασμός στην ηγεσία από την πλευρά των εργαζομένων, η συλλογική ευθύνη, η κοινή προσπάθεια για την επίτευξη στόχων και η αμοιβαία δέσμευση ηγεσίας-εργαζομένων είναι μόνο μερικές από τις αρχές που πηγάζουν από τα διδάγματα του Κομφούκιου και χρειάζεται να χαρακτηρίζουν την εσωτερική οργάνωση μιας επιχείρησης. Σ’ αυτές τις αρχές στηρίζεται η κολεκτιβιστική συμπεριφορά των ανατολικών λαών, που εκδηλώνεται με προσήλωση, πίστη και αφοσίωση στο σύνολο, συλλογική προσπάθεια, υπερίσχυση του συλλογικού έναντι του ατομικού στόχου και ισχυρούς δεσμούς μεταξύ ατόμου και συνόλου. Πόσες φορές δεν έχουμε διαπιστώσει ότι τέτοιες συμπεριφορές αφενός θα είχαν μειώσει το αποτύπωμα της κρίσης, αφετέρου θα είχαν βοηθήσει στην πιο ανθρώπινη αντιμετώπιση των συνεπειών της; Και πόσες φορές δεν έχουμε δει αυτές τις αρχές να παραβιάζονται στο σύγχρονο ελληνικό περιβάλλον, με άσχημα αποτελέσματα;

Παράλληλα, αυτή η συλλογική συμπεριφορά οδηγεί και στον περιορισμό των συγκρούσεων χάριν της αρμονίας. Ο Κομφούκιος συμβουλεύει: «Μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θέλεις να κάνουν σε σένα» και παράλληλα παροτρύνει τους ανθρώπους να ελέγχουν τα συναισθήματά τους, να αποφεύγουν τον ανταγωνισμό και να μην υιοθετούν ακραίες θέσεις, όταν είναι αντιμέτωποι με συγκρούσεις. Κλασικά κινεζικά κείμενα, όπως το Book of Change ή το Art of War αποτελούν πολύτιμη πηγή διδαγμάτων για τον περιορισμό, τη διαχείριση των συγκρούσεων και την υιοθέτηση τακτικών που διασφαλίζουν πλεονέκτημα σ’ αυτούς που τις εφαρμόζουν και θέτουν τους αντιπάλους σε μειονεκτική θέση.

Επιχειρηματικές Συνεργασίες

Η αρμονία στις διαπροσωπικές και τις επαγγελματικές σχέσεις, η διαχείριση των συγκρούσεων και η έμφαση στον ανθρώπινο παράγοντα είναι στοιχεία που χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής σήμερα στην ανάπτυξη σωστών επιχειρηματικών συνεργασιών. Παλαιότερα πρότυπα του management, που έθεταν ως αποκλειστικό στόχο το οικονομικό όφελος, απέτυχαν να ανταποκριθούν στην πολυπλοκότητα των επαγγελματικών σχέσεων, όπως αυτές προκύπτουν σε ένα παγκόσμιο και μεταβαλλόμενο επιχειρησιακό περιβάλλον. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον η σωστή διαχείριση των σχέσεων με τους συνεργάτες αποκτά μεγάλη σημασία.

Ένα στέλεχος ή ένας ηγέτης σήμερα χρειάζεται να διαθέτει μια νοοτροπία ανοιχτή στην πολυπλοκότητα των διαπροσωπικών και διαπολιτισμικών επαφών, που θα του επιτρέπει να αναγνωρίζει, να αντιλαμβάνεται και να μπορεί με ευελιξία να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των συνεργατών του, ώστε να επιτυγχάνει σωστές επιχειρηματικές συνεργασίες.

Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι θεμελιώδη στον κινεζικό τρόπο του επιχειρείν, εντός και εκτός συνόρων και δημιουργούν ένα δίκτυο εμπιστοσύνης, συνεργασίας, στήριξης, ενότητας, πληροφόρησης που συμβάλλει σημαντικά στην επιτυχία των κινεζικών επιχειρήσεων παγκοσμίως. Ίσως πρέπει να σκεφτούμε ότι το δυτικό management θα μπορούσε να αποκομίσει σημαντικά οφέλη από το κινεζικό guanxi…

Επίλογος

Συνθέτοντας, λοιπόν, από την αρχαία φιλοσοφία μπορούμε να αναδείξουμε στοιχεία, όπως η φρόνηση, η εγκράτεια, η αυτοπειθαρχία, η συλλογική ευθύνη, η αρμονία, η αλληλεξάρτηση, η διαισθητικότητα, η υπομονή, τα οποία υπάρχουν στο σύγχρονο management, όμως φαίνεται να έχουν μερικώς παραμεληθεί. Αυτά τα στοιχεία θα ήταν ενδιαφέρον να μελετηθούν σε μια προσπάθεια διαπολιτισμικής προσέγγισης του management. Εξάλλου, κάτι τέτοιο συνιστά μια από τις μεγαλύτερες ανάγκες-προκλήσεις της εκπαίδευσης των σύγχρονων managers και σημαντική ευθύνη για όλους εμάς που ασχολούμαστε με αυτή. Για τον λόγο αυτό στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών αναλαμβάνουμε πρωτοβουλίες που προωθούν την αξιοποίηση αυτής της πολύτιμης πηγής. Τον προσεχή Ιούνιο το ΟΠΑ θα διοργανώσει στην Αθήνα Διεθνές Συνέδριο με θέμα “Leadership and Management in a Changing World: Lessons from Ancient East and West Philosophy” (βλ. και ιστοσελίδα www.leadershipclassics.org). Στόχος του Συνεδρίου, το οποίο θα πραγματοποιηθεί σε συνεργασία με το University of International Business and Economics του Πεκίνου, είναι να αξιοποιήσει την αρχαία δυτική και ανατολική φιλοσοφία στην επίτευξη καινοτόμων επιχειρηματικών πρακτικών και καλύτερης διοίκησης. Η ανταπόκριση της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας μάς κάνει να πιστεύουμε ότι υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον για μια τέτοια προσέγγιση και είναι ισχυρή η πεποίθησή μας ότι τα διδάγματα της αρχαίας φιλοσοφίας μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά σ’ αυτή την κατεύθυνση. Θεωρώ ότι η Ελλάδα, ως κοιτίδα του Δυτικού Πολιτισμού, έχει την ευθύνη να αναδείξει τη διαχρονικότητα της ελληνικής σκέψης και στον χώρο του management, αλλά και μια μοναδική ευκαιρία να διακριθεί για την καινοτόμο συνεισφορά της στον χώρο αυτό.

Ο Γρηγόρης Π. Πραστάκος είναι Πρύτανης, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και καθηγητής Διοικητικής Επιστήμης, Διευθυντής του Διεθνούς Μεταπτυχιακού Προγράμματος στη Διοικητική των Επιχειρήσεων (MBA International) και Διευθυντής του Εργαστηρίου Διοικητικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου.