Το άρθρο αυτό αναφέρεται αποκλειστικά στο νέο βιβλίο του συγγραφέα Francis Fukuyama, Liberalism and its Discontents, εκδ. Farrar Straus and Giroux, 05/10/2022, 192 σελίδες.
Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Καθηγητής*,
Το καλοκαίρι του 1989, λίγους μήνες πριν από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ο F. Fukuyama δημοσίευσε ένα άρθρο στο περιοδικό The National Interest, ένα άρθρο με τίτλο «the end of history».
Σύμβουλος στην κυβέρνηση Reagan, ο πανεπιστημιακός ανακοίνωσε τον παγκόσμιο θρίαμβο του πολιτικού και οικονομικού φιλελευθερισμού. Μέσα στην ευφορία της κατάρρευσης του σοβιετικού μπλοκ, ο συγγραφέας δεν προβλέπει το τέλος των πολέμων ή την εξαφάνιση της τραγωδίας από την ιστορία, αλλά την έλευση της φιλελεύθερης δημοκρατίας στο επίπεδο ιδεών. Σύμφωνα με τον Fukuyama, αυτός ο τρόπος διακυβέρνησης, για δύο αιώνες, έχει αποδείξει περίτρανα την υπεροχή της έναντι αντίπαλων ιδεολογιών (κομμουνισμός, φασισμός, κληρονομική μοναρχία κ.λπ.) που μπορεί να γίνει παγκόσμια μακροπρόθεσμα, ως τελική μορφή «ανθρώπινης κυβέρνησης». Αν και η 11η Σεπτεμβρίου 2001, η οποία φαινόταν να αποδεικνύει ότι οι ιδέες του Fukuyama είναι εσφαλμένες, η σκληρή αντίσταση των Ουκρανών στη ρωσική επέλαση και η άρνηση της Ταϊβάν να υποταχθεί στην Κίνα, φαίνεται πολύ περισσότερο να πιστώνουν τη θέση του συγγραφέα.
Με το νέο του βιβλίο, ο συγγραφέας κάνει μια ζωηρή έκκληση για τον κλασικό φιλελευθερισμό, που βασίζεται στην ανοχή και τη μετριοπάθεια, ο οποίος είναι ικανός να διαχειριστεί ειρηνικά τις ολοένα και πιο διαφορετικές κοινωνίες.
Ο συγγραφέας αναλύει με λεπτομέρεια τις απειλές στο εσωτερικό των δημοκρατιών μας, που προέρχονται από τα δύο πολιτικά άκρα. Το δεξιό λαϊκισμό ή τις υπερβολές του νεοφιλελευθερισμού, όπως και η μετατόπιση ταυτότητας μιας αριστεράς «woke».
Όσο αφορά τις σαφείς προβλέψεις του για τον πόλεμο στην Ουκρανία, από το Μάρτιο του 2022, ανακοίνωσε ότι η Ρωσία οδεύει προς μια στρατιωτική ήττα που θα έχει τεράστιες επιπτώσεις στην εξέλιξη της δημοκρατίας στον κόσμο. Οι επικριτές των θέσεών του έχουν αντιταχθεί συχνά στην ανασύνταξη της Ρωσίας και την άνοδο της Κίνας ως αυταρχικές δυνάμεις που αψηφούν ανοιχτά τη φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων.
Αλλά για το συγγραφέα, αυτά τα δύο λεγόμενα ισχυρά καθεστώτα καταδεικνύουν αντίθετα όλες τις αδυναμίες μιας εξουσίας που συγκεντρώνεται στα χέρια των κυβερνώντων που ακούνε μόνο τον εαυτό τους. Θεωρώντας απατηλή οποιαδήποτε διαπραγμάτευση με τους ηγέτες αυτών των δύο χωρών, μας διαβεβαιώνει ότι ούτε η Ρωσία ούτε η Κίνα προσφέρουν μια συνεκτική ιδεολογική εναλλακτική απέναντι στο φιλελευθερισμό.
Εναλλακτικά μοντέλα ανάπτυξης
Ούτε η Κίνα ούτε η Ρωσία ενσαρκώνουν μια συνεκτική ιδεολογία. Η Κίνα καθοδηγήθηκε από τον μαρξισμό-λενινισμό, αλλά έχει από καιρό εγκαταλείψει το οικονομικό μέρος αυτής της ιδεολογίας. Σήμερα το κινέζικο καθεστώς βασίζεται στον κρατικό καπιταλισμό με ορισμένες πτυχές της ελεύθερης αγοράς, αλλά υπό πολύ ισχυρό πολιτικό έλεγχο.
Η Ρωσία εν τω μεταξύ, αναζητά μια ιδεολογία εδώ και είκοσι χρόνια. Είναι ένα μείγμα ρωσικού εθνικισμού, ορθόδοξης θρησκείας, σοβιετικής νοσταλγίας και, πιο πρόσφατα, αντίθεσης στο wokisme, στα δικαιώματα των τρανς ή στο γάμο των ομοφυλόφιλων. Δεν υπάρχει επομένως τίποτα συνεκτικό ιδεολογικά στα κινέζικα ή ρωσικά καθεστώτα, αν όχι η αντίθεσή τους στις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες.
Το κινέζικο οικονομικό μοντέλο δεν λειτουργεί πλέον. Από την κρίση του 2008 και εκείνη του Covid-19, το καθεστώς επιδίωξε να διογκώσει την ανάπτυξη μέσω ακινήτων και μεγάλων έργων. Αποτέλεσμα: τεράστια κτηματομεσιτικά συγκροτήματα δυναμιτίζονται λόγω της ανεπαρκούς ζήτησης για διαμερίσματα. Όλες οι επαρχιακές κυβερνήσεις είναι χρεοκοπημένες. Η κατάσταση είναι συγκρίσιμη με αυτήν της Ιαπωνίας στις αρχές της δεκαετίας του 1990.
Τα επόμενα χρόνια, η κινέζικη ανάπτυξη θα περιοριστεί στο 1,2% ή 3% μακριά από το 7% ή 10% των τελευταίων δεκαετιών. Το ΑΕΠ της Κίνας δεν θα μπορούσε ποτέ, σε απόλυτη τιμή, να ξεπεράσει αυτό των ΗΠΑ, οι οποίες τα πάνε καλά οικονομικά.
Τέλος, η Κίνα δεν θα επιτεθεί στην Ταϊβάν για να θεωρηθεί αυτό ως εκτροπή. Ένας πόλεμος για την Ταϊβάν θα ήταν η απόλυτη καταστροφή, γιατί η Κίνα είναι πολύ πιο σημαντική για την παγκόσμια οικονομία από τη Ρωσία. Αλλά για αυτό πρέπει να αποτρέψουμε το κινέζικο καθεστώς και να του δώσουμε να καταλάβει ότι, εάν ξεκινήσει μια εισβολή στο νησί, θα αντιμετωπίσει ισχυρή αντίσταση.
Η Ρωσία κατέλαβε την Κριμαία και το Ντονμπάς το 2014 και η Δύση δεν έκανε σχεδόν τίποτα, συνεχίζοντας να αγοράζει ρωσικούς υδρογονάνθρακες και αρνούμενη να οπλίσει την Ουκρανία. Αυτό οδήγησε τον ηγέτη της πριν ένα χρόνο να επιτεθεί σε ολόκληρη την Ουκρανία, κάτι που ήταν στρατηγικό λάθος, κατά το συγγραφέα. Ο ίδιος ο συγγραφέας πιστεύει ότι η Κίνα δεν πρέπει να επαναλάβει το ίδιο στρατηγικό λάθος με το να επιτεθεί στην Ταϊβάν.
Συμπερασματικά, η οικονομική ελευθερία και η ιδιωτική ιδιοκτησία είναι πολύ καλές ιδέες. Έχουν επιτρέψει αυτήν την εξαιρετική ανάπτυξη για δύο αιώνες. Από το 1800, το κατά κεφαλήν εισόδημα στο φιλελεύθερο κόσμο έχει αυξηθεί κατά 3000%. Ακόμη και η Κίνα, που δεν έχει καμιά σχέση με μια φιλελεύθερη δημοκρατία, έχει υιοθετήσει τον οικονομικό φιλελευθερισμό από τον Deng Xiaoping, ο οποίος δημιούργησε έναν ιδιωτικό τομέα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το κινέζικο θαύμα.
Για το νεοφιλελευθερισμό, ο συγγραφέας αναφέρει ότι είναι υποτιμητικό συνώνυμο του καπιταλισμού. Ο νεοφιλελευθερισμός έχει κάνει τις αγορές μια νέα θρησκεία. Αλλά οι αγορές που αφήνονται στον εαυτό τους παράγουν σημαντικές ανισότητες και αστάθεια. Η απορρύθμιση του διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος τη δεκαετία του 1990, οδήγησε στην κρίση των subprime το 2007 και σε αυτή της ευρωζώνης το 2010. Οι ΗΠΑ, και σε μικρότερο βαθμό το Ηνωμένο Βασίλειο, είναι από τις πιο άνισες χώρες στον κόσμο. Αυτό τροφοδότησε το λαϊκισμό στα αριστερά όσο και στα δεξιά.
Ο συγγραφέας καταλήγει λέγοντας ότι δεν βλέπει κανένα αξιόπιστο εναλλακτικό σύστημα απέναντι στο φιλελευθερισμό. Καμία αυταρχική κυβέρνηση δεν προσφέρει μια κοινωνία που, μακροπρόθεσμα, είναι πιο ελκυστική από τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Τα εκατομμύρια των ανθρώπων που εγκαταλείπουν τις φτωχές, διεφθαρμένες ή βίαιες χώρες για αυτές της φιλελεύθερης και δημοκρατικής Δύσης το αποδεικνύουν σε μεγάλο βαθμό.
*Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece
