Ένα θέμα μεταξύ των πολλών που προέκυψαν από την πανδημία, είναι το κατά πόσο επλήγη η δημοκρατία από τα υγειονομικά περιοριστικά μέτρα.
Δεν είναι λίγοι εκείνοι που ισχυρίζονται πως τα μέτρα αυτά είναι αντιδημοκρατικά, αφού πλήττουν βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία είναι σημαίνοντα για τα δημοκρατικά πολιτεύματα.
Γράφουν οι Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, Δρ. Δημήτρης Μπατάκης, Πολυτεχνείο Κρήτης, Εργαστήριο Financial Engineering, Μ.Sc. LSE International Health Policy, M.Sc. Health Economics and Management & Μανώλης Καρακώστας, M.Sc. Διοίκησης Επιχειρήσεων, Επαγγελματίας Υγείας – Ερευνητής
Για να εξετάσουμε το θέμα ανατρέχουμε στην ετήσια έκθεση του Economist Intelligence Unit για τους δείκτες δημοκρατικότητας σε συνδυασμό με την αυστηρότητα των μέτρων σε κάθε χώρα, η οποία αποτυπώνεται από ειδική πλατφόρμα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης σε καθημερινή βάση. Σχετικά με τους δείκτες δημοκρατικότητας, αυτοί εξετάζουν 167 χώρες, βασιζόμενοι σε 60 ομαδοποιημένους δείκτες για 5 διαφορετικές κατηγορίες, υπολογίζοντας την εκλογική διαδικασία και πλουραλισμό, τη λειτουργία της κυβέρνησης, την πολιτική συμμετοχή, την πολιτική κουλτούρα και τις πολιτικές ελευθερίες. Οι χώρες κατατάσσονται αναλόγως με τη συνολική τους βαθμολογία σε πλήρεις δημοκρατίες (8,01-10), ατελείς δημοκρατίες (6,01-8), υβριδικά καθεστώτα (4,01-6) και αυταρχικά καθεστώτα (0-4).
Το 2020 ο μέσος παγκόσμιος δείκτης δημοκρατικότητας έφτασε σε ιστορικό χαμηλό από τη πρώτη έκδοση της έκθεσης το 2006 με τιμή 5,37. Σύμφωνα με τον Economist η πανδημία έπαιξε σημαντικό ρόλο σε αυτή τη πτώση, επηρεάζοντας σημαντικά τις κατηγορίες «λειτουργία κυβέρνησης», η οποία έπεσε στο 5,52 το 2020 από το 5,74 που βρισκόταν το 2019 και «πολιτικές ελευθερίες», με πτώση στο 4,71 από 4,81. Στην πρώτη κατηγορία η πτώση οφείλεται στη δυσαρέσκεια των πολιτών για την αντιμετώπιση της πανδημίας από τις κυβερνήσεις, η οποία επέφερε μείωση στην εμπιστοσύνη προς αυτές, ενώ στη δεύτερη η μείωση έγκειται στο γεγονός της θέσπισης των περιοριστικών μέτρων, τα οποία περιόρισαν την κινητικότητα και ορισμένα δημοκρατικά δικαιώματα, όπως αυτό του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι κατηγορίες του πλουραλισμού και της πολιτικής κουλτούρας δεν σημείωσαν μείωση, ενώ η κατηγορία της πολιτικής συμμετοχής είχε αύξηση από 5,28 το 2019 στο 5,42 το 2020, στοιχείο το οποίο πιστοποιεί ότι η δυσαρέσκεια των πολιτών αφορά αποκλειστικά τις αποφάσεις των κυβερνήσεων και τα περιοριστικά μέτρα.
Για να εξετάσουμε βαθύτερα το ζήτημα, παραθέτουμε τον παρακάτω πίνακα, στον οποίο αποτυπώνονται οι χώρες με πλήρη δημοκρατία για το 2020, καθώς και ορισμένες από την κατηγορία των ατελών δημοκρατιών, οι οποίες όμως δεν απέχουν πολύ από την πρώτη κατηγορία, καθώς και η Ελλάδα, συγκρινόμενες με το 2019. Παρατηρούμε λοιπόν, πως στις περισσότερες χώρες υπάρχει μείωση του δείκτη δημοκρατικότητας, η οποία όμως είναι πολύ μικρή. Μάλιστα, αν προσέξουμε καλύτερα θα διαπιστώσουμε πως χώρες με πολύ σκληρά περιοριστικά μέτρα, όπως οι Νορβηγία, Νέα Ζηλανδία, Ελλάδα, Ολλανδία, Γερμανία, Ισπανία, έχουν σχεδόν μηδενική πτώση του δείκτη, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ν. Κορέα σημείωσαν ελαφρά και η Ιταλία σημαντική αύξηση. Αντιθέτως, το παράδειγμα της Ισλανδίας και της Σουηδίας δεν δείχνει ότι η εφαρμογή ηπιότερων μέτρων βλάπτει λιγότερο τη δημοκρατία, αφού οι δύο αυτές χώρες σημείωσαν μεγαλύτερη μείωση από τις προαναφερθείσες. Επομένως, βάσει των δεδομένων των δεικτών δημοκρατικότητας και της ανώτατης τιμής αυστηρότητας των περιοριστικών μέτρων δεν προκύπτει δυνατή σχέση μεταξύ των δύο αυτών μεταβλητών, τουλάχιστον στο δυτικό και ευρύτερο πολιτισμένο κόσμο, ο οποίος φέρει τους μεγαλύτερους δείκτες δημοκρατικότητας και όλες τις πλήρεις δημοκρατίες.
| Χώρες | 2020 | 2019 | Μεταβολή | Ανώτατο % Αυστηρότητας Μέτρων |
| Νορβηγία | 9,81 | 9,87 | -0,06 | 79,63 |
| Ισλανδία | 9,37 | 9,58 | -0,21 | 65,74 |
| Σουηδία | 9,26 | 9,39 | -0,13 | 69,44 |
| Νέα Ζηλανδία | 9,25 | 9,26 | -0,01 | 96,30 |
| Καναδάς | 9,24 | 9,22 | 0,02 | 75,46 |
| Φινλανδία | 9,20 | 9,25 | -0,05 | 67,59 |
| Δανία | 9,15 | 9,22 | -0,07 | 72,22 |
| Ιρλανδία | 9,05 | 9,24 | -0,19 | 90,74 |
| Ολλανδία | 8,96 | 9,01 | -0,05 | 82,41 |
| Αυστραλία | 8,96 | 9,09 | -0,13 | 78,24 |
| Ταϊβάν | 8,94 | 7,73 | 1,21 | 31,48 |
| Ελβετία | 8,83 | 9,03 | -0,20 | 73,15 |
| Λουξεμβούργο | 8,68 | 8,81 | -0,13 | 80,56 |
| Γερμανία | 8,67 | 8,68 | -0,01 | 85,19 |
| Ουρουγουάη | 8,61 | 8,38 | 0,23 | 87,04 |
| Ηνωμένο Βασίλειο | 8,54 | 8,52 | 0,02 | 87,96 |
| Χιλή | 8,28 | 8,08 | 0,20 | 87,50 |
| Αυστρία | 8,16 | 8,29 | -0,13 | 82,41 |
| Κόστα Ρίκα | 8,16 | 8,13 | 0,03 | 81,48 |
| Μαυρίκιος | 8,14 | 8,22 | -0,08 | 97,22 |
| Ιαπωνία | 8,13 | 7,99 | 0,14 | 50,93 |
| Ισπανία | 8,12 | 8,18 | -0,06 | 85,19 |
| Νότια Κορέα | 8,01 | 8,00 | 0,01 | 82,41 |
| Γαλλία | 7,99 | 8,12 | -0,13 | 87,96 |
| ΗΠΑ | 7,92 | 7,96 | -0,04 | 75,46 |
| Πορτογαλία | 7,90 | 8,03 | -0,13 | 87,96 |
| Εσθονία | 7,84 | 7,90 | -0,06 | 77,78 |
| Ισραήλ | 7,84 | 7,86 | -0,02 | 94,44 |
| Ιταλία | 7,74 | 7,52 | 0,22 | 93,52 |
| Μάλτα | 7,68 | 7,95 | -0,27 | 87,04 |
| Βέλγιο | 7,51 | 7,64 | -0,13 | 81,48 |
| Ελλάς | 7,39 | 7,43 | -0,04 | 88,89 |
Πηγές: The Economist Intelligence Unit, Democracy Index 2020 / outworldindata.org
Φαίνεται λοιπόν, πως η δημοκρατία δεν βάλλεται από τα περιοριστικά μέτρα κατά του ιού. Η πτώση του δείκτη δημοκρατικότητας οφείλεται εν μέρει στην πανδημία, αφού από το 2015 σημειώνει συνεχή μείωση. Κατά τον Economist η πτώση οφείλεται κυρίως στις χώρες της Μέσης Ανατολής και της βόρειας και υποσαχάριας Αφρικής, οι οποίες κυβερνώνται ως επί το πλείστον από ολοκληρωτικά καθεστώτα και μαίνεται ακόμα η τρομοκρατία, από την εποχή της έναρξης της «αραβικής άνοιξης». Με την κρίση της πανδημίας και τα μέτρα που εφαρμόστηκαν σε αυτές τις χώρες, ο δείκτης δημοκρατικότητας μειώθηκε περαιτέρω, γεγονός που επηρέασε το παγκόσμιο μέσο όρο. Η διαφορά και η μικρότερη πτώση των δεικτών των δημοκρατικών κρατών σε σχέση με τα κράτη που έχουν αυταρχικό καθεστώς, αποδεικνύει τη δυναμική της δημοκρατίας έναντι των ολοκληρωτικών καθεστώτων σε συνθήκες κρίσεων, αλλά και την καλύτερη αντιμετώπισή τους σε συνάρτηση με τον αντίκτυπο στο κοινωνικό σύνολο.
Δεν μπορούμε να θεωρούμε τα μέτρα κατά της πανδημίας αντιδημοκρατικά, διότι θεσπίστηκαν με σκοπό τη διασφάλιση της δημόσιας υγείας και τη σωτηρία της ανθρώπινης ζωής, για αυτό και η πλειοψηφία των ανθρώπων που συμμορφώθηκαν με αυτά, δεν το έκαναν διότι δεν εκτιμούν ή παραδίδουν την ελευθερία τους, αλλά επειδή συνειδητοποίησαν πως η εφαρμογή τους έχει προσωρινό χαρακτήρα, και αποτελεί τη μόνη λύση για την προστασία της ανθρώπινης ζωής (πλην των εμβολίων, που δεν υφίσταντο από την αρχή της πανδημίας), αφού ο εθελοντικός χαρακτήρας των μέτρων δεν απέδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Αντιθέτως, τα ίδια μέτρα θα είχαν άλλο χαρακτήρα στην περίπτωση που επιβάλλονταν προς εξυπηρέτηση ιδίων συμφερόντων από άτομα που είτε εποφθαλμιούσαν ή έκαναν κατάχρηση της εξουσίας, ακόμα και προβαλλόμενοι τη δημοκρατία, είτε επιχειρούσαν να επιβληθούν στους πολίτες τους για πολιτικούς λόγους.
Επομένως, τα όποια μέτρα θεσπίζονται πρέπει να χαρακτηρίζονται και να κρίνονται με βάση το σκοπό για τον οποίο λαμβάνονται και τη διάθεση εκείνων που τα επιβάλλουν. Επί του προκειμένου, κανένα κράτος δεν προχώρησε στη θεσμοθέτηση των μέτρων αυτών για τους λόγους που αναφέρθηκαν ανωτέρω, αλλά μόνο για τη καταπολέμηση της πανδημίας, γεγονός που ο καθένας οφείλει να αναγνωρίσει. Φυσικά, υπάρχουν ορισμένοι που φοβούνται το ενδεχόμενο, πως κάποια από τα παρόντα μέτρα ίσως μονιμοποιηθούν και γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης από μερίδα πολιτικών, που σκοπό θα έχουν το παραγκωνισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σαφώς κάτι τέτοιο σε περίπτωση πραγματοποίησής του θα είναι απολύτως καταδικαστέο και απορριπτέο, όμως μέχρι σήμερα σε χώρες που έχουν επιστρέψει εν μέρει στην κανονικότητα δεν έχουν υπάρξει ανάλογα δείγματα γραφής.
Τα προαναφερθέντα πιστοποιούνται στην πράξη, αφού για παράδειγμα η Αυστραλία χρησιμοποίησε το στρατό για να επιβάλλει την εφαρμογή του lockdown, ενέργεια στην οποία προχώρησε και η Ιταλία, σε όσες περιοχές κρίθηκε απαραίτητο. Όσο αδόκιμη και αν φαίνεται για ένα δημοκρατικό πολίτευμα αυτή η κίνηση (και φυσικά μη ενδεικνυόμενη), αυτές οι δύο χώρες έχουν από τους μεγαλύτερους δείκτες δημοκρατικότητας, γεγονός που δείχνει πως η ενέργεια αυτή δεν έβλαψε τη δημοκρατία, διότι στη συνείδηση των πολιτών πέρασε ως μια ακραία μεν κίνηση, η οποία όμως έλαβε χώρα σε μια ακραία και πρωτοφανή κατάσταση, για αυτό και εκ του αποτελέσματος δεν εξισώθηκε με αντίστοιχες ενέργειες ολοκληρωτικών καθεστώτων. Αντιθέτως και προς επίρρωση των παραπάνω, η Σουηδία η οποία δεν επέβαλλε lockdown προτασσόμενη τις ανθρώπινες ελευθερίες, σημείωσε μικρότερη τιμή στο κομμάτι των πολιτικών ελευθεριών και ίδια μείωση με την Αυστραλία στο γενικό δείκτη, με την ύφεση αυτή να οφείλεται στη μείωση της εμπιστοσύνης των πολιτών προς την κυβέρνηση, όταν τα υγειονομικά δεδομένα επιδεινώθηκαν.
Εξ όσων φαίνεται λοιπόν, αυτό που ενδιαφέρει τους πολίτες δεν είναι τα μέτρα αυτά καθ’ εαυτά, αλλά η αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας. Επ’ αυτού μας πείθουν οι περιπτώσεις της Ιαπωνίας, της Ν. Κορέας και της Ταϊβάν, οι οποίες ανήλθαν στις πλήρεις δημοκρατίες, από τις ατελείς που βρίσκονταν το 2019. Αυτές οι χώρες, όπως και η πλειοψηφία των κρατών της Άπω Ανατολής, είναι συνυφασμένες με τέτοιου είδους μέτρα, για αυτό και κάποιες από αυτές έχουν μικρή ανώτατη τιμή στο δείκτη αυστηρότητας, όμως η δημοκρατία τους όχι μόνο δεν φάνηκε να βλάφτηκε, αλλά αντιθέτως ενδυναμώθηκε, σε αντιπαραβολή με την Ευρώπη, η οποία έχασε 2 πλήρεις δημοκρατίες, γεγονός που εν πολλοίς οφείλεται στη πτώση των δεικτών της κατηγορίας των πολιτικών ελευθεριών, αλλά και στη μείωση της εμπιστοσύνης των ανθρώπων προς τις κυβερνήσεις, διότι θεώρησαν πως αυτές αντιμετώπισαν αναποτελεσματικά την πανδημία και δεν έδωσαν σημασία στις προσωπικές τους ανησυχίες. Όσο λοιπόν ο ιός δεν αντιμετωπίζεται επαρκώς τόσο τα μέτρα θα επιμηκύνονται χρονικά, γεγονός που επιφέρει εκτός από οικονομικά και ψυχολογικά επακόλουθα, με τη συνολική δυσαρέσκεια των πολιτών να αποτυπώνεται και στους δείκτες δημοκρατικότητας.
Αντιθέτως, η άνοδος των χωρών της Ασίας οφείλεται στον επαρκή περιορισμό του ιού, αφού η καλύτερη αντιμετώπιση της πανδημίας επέφερε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη των πολιτών προς τις κυβερνήσεις των κρατών τους, αποτελώντας ακόμα ένα στοιχείο που πιστοποιεί ότι τα μέτρα δεν βλάπτουν τη δημοκρατία, αλλά παρά το δυσάρεστο χαρακτήρα τους, η ορθή και αποτελεσματική εφαρμογή τους μετριάζει τη δυσαρέσκεια των πολιτών και κατ’ επέκταση τον αντίκτυπο στη δημοκρατικότητα, αφού βοηθά στην ταχύτερη επιστροφή στη κοινωνική κανονικότητα, ενισχύοντας την κατηγορία της λειτουργίας της κυβέρνησης. Εξάλλου, και περιοριστικά μέτρα να μην λάμβαναν τα κράτη, η ίδια η πανδημία θα έφερνε την ανάγκη για τη θέσπισή τους, αφού για παράδειγμα στην Κίνα υπολογίστηκε πως χωρίς τη χρήση περιοριστικών μέτρων τα κρούσματα θα έφταναν τα 500 εκ., δηλαδή το 1/3 του πληθυσμού της χώρας. Φυσικό επακόλουθο αυτού του απευκταίου σεναρίου θα ήταν και η μείωση της κινητικότητας των ανθρώπων, αφού σύμφωνα με έρευνα της αμερικανικής συμβουλευτικής εταιρείας McKinsey, όσο τα κρούσματα αυξάνονται τόσο η κινητικότητα μειώνεται και αντιστρόφως. Με βάση αυτά τα στοιχεία ας αναρωτηθούμε στην περίπτωση που η κατάσταση λάμβανε τέτοιες δραματικές διαστάσεις, αν αυτό θα αποτελούσε νίκη της δημοκρατίας, με πολλά περισσότερα εκατομμύρια κρούσματα και την πλήρη διασάλευση της παγκόσμιας υγείας.
Συμπερασματικά, όλες οι κρίσεις επιφέρουν κλονισμό σε πολλούς τομείς του κοινωνικού ιστού, γεγονός που αποτυπώνεται και στους δείκτες δημοκρατικότητας την εποχή της μεγάλης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2007, όπου από το 2008 στο 2010 η μείωση ήταν 0,09, μεγαλύτερη δηλαδή σε σχέση με τη διαφορά των τελευταίων δύο παρελθόντων ετών. Το δημοκρατικό πολίτευμα είναι αναμφισβήτητα το καλύτερο για τη διαβίωση των ανθρώπων, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η δημοκρατία, όπως και πολλά άλλα υψηλά ιδανικά, δημιουργήθηκαν για να βελτιώσουν την ανθρώπινη ποιότητα ζωής. Από την άλλη, η αρμοδιότητα των κυβερνήσεων είναι η προστασία και η διασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας των κρατών και η ικανοποίηση των αναγκών των πολιτών. Άρα, δεν πρέπει να θέτουμε στεγανά στον τρόπο δράσης μας και άσκοπα διλλήματα ανάμεσα στη δημόσια υγεία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, διότι η παρούσα περίσταση αποτελεί μια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, και όπως αποδείχθηκε ο μόνος εφικτός τρόπος αντιμετώπισης της πανδημίας είναι η εφαρμογή των δυσάρεστων μεν, αναγκαίων δε υγειονομικών περιοριστικών μέτρων. Πολλοί έχουν χαρακτηρίσει αυτή την κατάσταση ως έναν άτυπο πόλεμο, και ως γνωστόν σε κάθε πόλεμο οι πράξεις διαφέρουν από εκείνες στον καιρό της ειρήνης, για να επέλθει η τελική νίκη. Εν κατακλείδι, δεν έχουμε λόγο να πιστεύουμε ότι η δημοκρατία κινδυνεύει από τα υγειονομικά μέτρα, αφού κατά το παρελθόν έχει αντιμετωπίσει και ανταπεξέλθει σε πολύ δυσχερέστερες καταστάσεις.
