«Η μεγάλη συζήτηση για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, που έχει ανοίξει κατά τα τελευταία χρόνια, τοποθετώντας και την επιχειρηματικότητα στο επίκεντρο, είναι εστιασμένη στη βάση υλικών αξιών. Έχουν υποτιμηθεί η πνευματικότητα και οι άυλες αξίες» επισημαίνει ο Γιάννης Ρούντος.
(Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο ΛΕΥΚΩΜΑ ΕΚΕ “CSR Youth Initiative”)
Ο Διευθυντής Εταιρικών Υποθέσεων και Βιωσιμότητας του Ομίλου INTERAMERICAN, προτιμά να μιλήσει στο σύνολο για την υπεύθυνη επιχειρηματικότητα, καθώς «μέσα στην ευρύτερη έννοια αποκτά νόημα κάθε αναφορά στους νέους ανθρώπους, που καλούνται να οδηγήσουν τα πράγματα στο μέλλον».
Εξηγήστε μας, κύριε Ρούντο, αυτή την εκτίμηση. Είναι παραγνωρισμένη η σημασία των άυλων αξιών;
Οι άυλες αξίες διαμορφώνουν εξέλιξη χωρίς να αφήνουν πίσω τους μεγέθη παρά μόνο «κλίμα», το οποίο αντανακλάται στον «ψυχικό χρόνο» – δανείζομαι τον χαρακτηρισμό του χρόνου από μια πρόσφατη συνέντευξη του ιδιοφυούς Στέλιου Ράμφου. Είναιλογικό λοιπόν, αυτόν τον ιδιαίτερο, υποκειμενικό χρόνο να μην μπορούν να τον συλλάβουν οι κανονιστικές ρυθμίσεις, που σκοπό έχουν να τυποποιήσουν τεχνικά πλαίσια συμπεριφορών για επιχειρήσεις και για κάθε είδους οργανισμούς. Μέχρις εκεί, το μπορούν και είναι θετικό ότι έστω κι έτσι, διαμορφώνονται «καλές συνήθειες».
Ωστόσο, είναι φανερό το έλλειμμα ενός πιο ουσιαστικού ερείσματος, μιας βαθύτερης φιλοσοφικής αρχής αν θέλετε, ηθικής τάξεως. Αυτό το ζήτημα, για παράδειγμα, το έχουν λύσει οι θρησκείες, καθώς πέρα από το κανονιστικό πλαίσιο που ορίζουν -σκεφθείτε π.χ. τον κανόνα της νηστείας- δημιουργούν ψυχικό χωροχρόνο προσδοκιών που δυναμώνουν την ατομική και συλλογική πίστη. Ας μη λησμονούμε ότι σε αυτήν τη βάση οι θρησκείες θεμελίωσαν πολιτισμούς, απαντώντας στην κρίσιμη υπαρξιακή αγωνία των ανθρώπων και εξισορροπώντας τα βασικά στοιχεία για την αρμονία στη ζωή. Στην αρμονία, άλλωστε, βρίσκουν την απάντησή τους όλα τα θέματα βιωσιμότητας, η ακμή ή παρακμή σε μια ιστορική περίοδο.
Κάτω από την πίεση της μέτρησης, οι έννοιες οδηγούν τα πράγματα στο άμεσα απτό και υλοποιήσιμο. Δείτε τον 4ο Στόχο των Sustainable Development Goals της ατζέντας του Ο.Η.Ε.: αναφέρεται στο education. Στα καθ’ ημάς, υπάρχει απόσταση μεταξύ των εννοιών εκπαίδευση -δηλαδή «τρόπος» ή «διαδικασία»- και παιδεία, δηλαδή κεκτημένη «αξία». Ιδιαίτερα για την αγωγή, την προετοιμασία και την υποστήριξη της εμπλοκής των νέων στη σκυταλοδρομία των γενεών, η απόσταση αυτή πρέπει να είναι αναγνωρίσιμη. Ανάλογες απλοποιήσεις περνούν και στα αξιακά συστήματα των επιχειρήσεων, όπου τρόποι και συμπεριφορές, δηλαδή τα συνεπάγωγα των ηθικών αξιών, βαφτίζονται «αξίες». Ας δούμε την καινοτομία, αυτόν το σπουδαίο μοχλό: είναι απαραίτητη η βάση ηθικής αναφοράς του σκοπού για να πάρει η καινοτομία θετικό και όχι αρνητικό πρόσημο. Για το δεύτερο, είναι πολλά τα παραδείγματα στην ιστορία.
Δηλαδή, για την υπεύθυνη επιχειρηματικότητα οι αξίες πρέπει να αναζητούνται στον Πολιτισμό;
Ο Πολιτισμός στον πυρήνα του είναι μια πνευματική υπόθεση, είτε καταλήγει στα Γράμματα και στις Τέχνες είτε στα Μαθηματικά, είτε περιέχει τον Αριστοτέλη είτε τον Πυθαγόρα, είτε αποτυπώνεται στα Ηθικά Νικομάχεια είτε στην τεχνολογία του μηχανισμού των Αντικυθήρων ή της Τεχνητής Νοημοσύνης σήμερα. Αν μεγαλώσουμε την εικόνα, θα δούμε πως η πνευματικότητα διέσωσε το Γένος μας μέσα στους τέσσερειςαιώνες της υποτέλειας στους Οθωμανούς. Αυτή θα ήταν, νομίζω, και η ουσιαστική εστίαση στον εορτασμό της Παλιγγενεσίας φέτος. Είναι κάτι που οι περισσότεροι νέοι δεν το γνωρίζουν, βεβαίως όχι με δική τους ευθύνη αλλά επειδή η σύγχρονη εποχή δίνει αποσπασματικά τη γνώση για πρακτική χρήση χωρίς να φθάνει στη βαθύτερη πηγή της, στην αιτία των πραγμάτων.
Η ολιστική θεώρηση λείπει, σήμερα, από τη σύνθεση της υπεύθυνης επιχειρηματικότητας για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Λείπει η μεγάλη πολιτισμική διάσταση, η πανοραμική εικόνα. Θα ήταν, ας πούμε, ενθαρρυντικό οργανισμοί όπως η UNESCO, η WWF που συνέπραξαν με τον Ο.Η.Ε. στη διακήρυξη για την προστασία της παγκόσμιας πολιτισμικής και περιβαλλοντικής κληρονομιάς –που ως INTERAMERICAN προσυπογράψαμε-να λειτουργούν πολύ πιο καθοριστικά. Όμως, πείτε μου: πόσο ανασταλτικά επέδρασε αυτή η διακήρυξη στην υβριστική βιαιότητα της μετατροπής του παγκόσμιου μνημείου της ΑγιάςΣοφιάς σε τζαμί, δηλαδή στο άδειασμα από το πολιτισμικό του νόημα και τον υψηλό συμβολισμό που περιέχει, με αυτή την αλλοτρίωση; Επομένως, πώς να νοιαστούν οι νέοι γι’ αυτό το γεγονός; Ας μην κοροϊδευόμαστε. Η σημερινή τεχνοκρατική προσέγγιση των πραγμάτων βολεύει την ερμηνεία της βιωσιμότητας μέσα από την ύλη, σχεδόν ευκαιριακά.
Όμως, η «Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση» οδηγεί σήμερα τις εξελίξεις για βιωσιμότητα και ανάπτυξη, ιδιαίτερα για τους νέους.
Φυσικά, αφού διαμορφώνει νέες καταστάσεις για τον τρόπο ζωής, την αγορά, την οικονομία και τον ανταγωνισμό, όχι μόνο στο επίπεδο της επιχειρηματικής ζωής αλλά και της οικογενειακής και της ατομικής. Μεγάλο επίτευγμα, «αλλαγή πίστας» για την ανθρωπότητα, που έκανε «όλον τον κόσμο μια γειτονιά». Σε αυτήν τη φρενήρη κούρσα των μεγάλων επιταχύνσεων, ωστόσο, αναδεικνύονται κυρίως οι θετικές απαντήσεις. Αυτήν τη θετικότητα, που είναι δυνητική, οφείλουμε να την διασφαλίσουμε μέσα από τη θεώρηση και τον έλεγχο της άλλης όψης των πραγμάτων, για να είναι μια «επανάσταση» δημιουργική.
Ας δούμε σε όλο το φάσμα τί ενδιαφέρει τη λεγόμενη «Βιώσιμη Ανάπτυξη»: ο πειρασμός για τη συγκέντρωση της δύναμης των εξουσιών και του χρήματος που φαίνεται να φέρνει η παγκοσμιοποίηση ή ένας καλύτερος κόσμος με πιο δίκαιη κατανομή του πλούτου – οικονομικού και όχι μόνο; Ανάπτυξη, αλλά για ποιούς, για πόσους; Θα έχετε προσέξει πώς στρογγυλεύει η έννοια «κρίση» σήμερα στις συζητήσεις, με εναλλακτικές έννοιες του τύπου «αβεβαιότητα», «πρόκληση» επί το θετικότερο κ.λπ. Αυτό περνά και στη νέα γενιά. Όμως, είναι κρίσεις και είναι ανθρωπογενείς, προϊόν της ανθρώπινης βούλησης και δράσης σχεδόν πάντα.
Ερωτήματα υπάρχουν, πέρα από τη δύναμη του σύγχρονου τεχνολογικού θαύματος. Για τον ρόλο της ψηφιακής τεχνολογίας στη συνύπαρξη και ομαλή διαδοχή των γενεών, στο ρυθμό και την ποιότητα ζωής και των ανθρωπίνων σχέσεων έξω από την κατανάλωση, στη δυνατότητα αφομοίωσης της ουσίας των γεγονότων πριν αυτά μας προσπεράσουν δημιουργώντας νέο καθεστώς υπαγορεύσεων και υποταγής, για τον ρόλο της ψηφιακής τεχνολογίας στη διακριτή διαφορά του φυσικού-πραγματικού από το εικονικό, για τον σεβασμό της μοναδικής προσωπικότητας, για την επίδραση στο ζητούμενο της ισότητας, που δεν είναι μόνο ζήτημα δικαιωμάτων αλλά και δυνατοτήτων.
Στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση κατά την πανδημία, πόσα παιδιά είχαν ένα ατομικό τάμπλετ, ένα λάπτοπ; Πόσες οικογένειες έχουν την ίδια πρόσβαση στην τεχνολογία, πρωτίστως οικονομικά; Τέτοια ερωτήματα θα πρέπει να μπαίνουν στο ξεκίνημα κάθε σχετικής συζήτησης, πολύ περισσότερο με τους νέους, που είναι ενθουσιώδεις, αλλά ευτυχώς όχι πιο εύκολοι στο να αποδέχονται οτιδήποτε αβασάνιστα. Αμφιβάλλουν και αμφισβητούν.
Θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί απέναντι στην αποθέωση της ψηφιακής τεχνολογίας. Σε μια διαφημιστική καμπάνια πριν λίγο καιρό εξισώνοντανστο επίπεδο της βούλησης και της ενέργειας, ως υποκείμενα,ο άνθρωπος και η τεχνολογία, ώστε συνεργαζόμενοι να φτιάξουν το μέλλον! Αυτό καταλάβαινα με τα ελληνικά μου από το μήνυμα. Θα είναι τρομακτικά επικίνδυνο να αναγνωρίσουμε το προβάδισμα στην τεχνητή νοημοσύνη, αγνοώντας τη συναισθηματική και την ηθικά και υπαρξιακά αυτονόητη ανάγκη για την επικυριαρχία της ανθρώπινης βούλησης και επιλογής. Διότι αν συμβεί, οι άνθρωποι θα γίνουμε «τα κατοικίδια των ρομπότ», όπως αυτοσαρκαζόταν ο πρωτοπόρος της ρομποτικής Μίνσκι.
Για να γυρίσουμε στην παιδεία, θα λέγατε ότι είναι η προϋπόθεση για να λειτουργήσει η εταιρική κοινωνική ευθύνη;
Είναι η προϋπόθεση για να υπάρξει η συνείδηση της Ευθύνης με κεφαλαίο το Ε και με αναγωγή στην ηθική. Η Ευθύνη είναι ηθική υπόθεση. Από τη συνείδηση μέχρι την πράξη υπάρχει απόσταση, η συνειδητοποίηση πρέπει να προηγείται. Στις επιχειρήσεις ως προς αυτό το σημείο, ελέγχονται και οι μηχανισμοί του σύγχρονου marketing που βάζει την πράξη μπροστά από τη συνείδηση, στο βαθμό του ενδιαφέροντος που θέλει να προκαλέσει, των τάσεων στην αγορά που θέλει να εκμεταλλευτεί ή να εξυπηρετήσει, καθώς νοιάζεται μόνο να βρίσκεται μπροστά από την «ουρά» που ακολουθεί. Πολλοί επαγγελματίες του τομέα χαρακτηρίζουν το marketing στην εποχή μας αυτάρεσκα ως ολοκληρωτικό, όταν η έννοια του ολοκληρωτισμού έχει αφήσει στην ιστορία τις πιο μεγάλες πληγές για την ανθρωπότητα.
Τώρα, βλέπουμε τις ολοκληρωτικές τάσεις και στον τομέα της υπεύθυνης επιχειρηματικότητας με διαφημιστικές καμπάνιες, όπου εργαλειοποιούνται ιδέες και εκφυλίζονται σε πρακτικές εντυπώσεων, υποτιμώντας και τον πολίτη-καταναλωτή. Κατ’ αναλογία και η ηγεσία των επιχειρήσεων διαποτίζεται με αυτή την αντίληψη, όταν συναινεί και επαυξάνει «για να πάρει προβάδισμα». Επιστρατεύονται σε αυτόν το μηχανισμό influencers, περιστασιακές «διασημότητες» με πόζες στα κοινωνικά δίκτυα και κατασκευασμένες, πομφολυγώδειςτηλεπερσόνες. Συχνά, χειραγωγούνται και κοινωφελείς οργανισμοί με προσβλητικό τρόπο μπροστά στην ανάγκη τους. Πρώτοι απ’ όλους, οι νέοι δέχονται την πίεση και την επίδραση.
Απαιτείται εγρήγορση, δεδομένου ότι ο καθένας διεκδικεί «εφ’ ω ετάχθη». Και οι άνθρωποι της ανελέητης αγοράς θέλουν να είναι «relevant» όπως λένε, για να αγγίξω και τη βασική αφετηρία και συνέχεια ενός τοπικού Πολιτισμού με ιστορικό χαρακτήρα όπως ο Ελληνικός Πολιτισμός, τη γλωσσική, η οποία βιάζεται άγρια. Σήμερα, έχουμε το θρίαμβο ενός κακοποιητικού λόγου, εννοώ στο επίπεδο του γλωσσικού ήθους, των νοημάτων -της γλωσσικής συνείδησης και της χρηστικής εκμετάλλευσης μέσων, ως οχημάτων, τα οποία εκφράζουν μια οριζόντια ρηχή επικοινωνία.
Κυρίως, αυτή η πολιτισμική κάμψη επηρεάζει τη νέα γενιά, γιατί περνά και εγκαθίσταται ως μητρική γλώσσα. Η «εποχή» στο όνομα της αγοραίας παρουσίας -καθώς αυτή αγαπά την τυποποίηση και τις τάσεις- αγνοεί επιδεικτικά ότι τα πάντα, η κάθε ιδιότητα και ταυτότητα, φυσικά και η επιχειρηματική, κτίζονται πάνω στη Γλώσσα. Με λέξεις σκεφτόμαστε. Υπάρχουμε, ενεργούμε και εξελισσόμαστε κοινωνικά μέσα από τον λόγο, λένε οι κοινωνιολόγοι και οι γλωσσολόγοι. Τονίζω την καθοριστική αξία της Γλώσσας στην εταιρική ευθύνη, αφού ξεκινήσαμε μιλώντας για τη σημασία του Πολιτισμού.
Πώς ορίζεται, λοιπόν, η υπεύθυνη επιχειρηματικότητα και πώς εντάσσεται στη στρατηγική της INTERAMERICAN;
Το ζήτημα της επιχειρηματικής ευθύνης έχει δύο σκέλη, κατά τη γνώμη μου. Το πρώτο, αφορά στην ευθυγράμμιση με τις θεσμικές επιταγές κάθε επιχειρηματικού κλάδου. Αυτές, συνδέονται με την επίδραση μιας επιχείρησης στην οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον και περιλαμβάνουν ρυθμιστικά πλαίσια, υπαγορεύοντας την κανονιστική συμμόρφωση. Πρόκειται για ευθύνη που χαρακτηρίζεται από τη διακυβέρνηση, αποτελώντας κυρίως αναγκαιότητα λειτουργικής ευρυθμίας. Ένα παράδειγμα είναι η νομοθετημένη υποχρέωση για εκθέσεις μη χρηματοοικονομικών πληροφοριών.
Το δεύτερο σκέλος, αφορά στην «εταιρική ταυτότητα» και συνδέεται με την κουλτούρα της εταιρικής κοινωνίας στο επίπεδο των αξιών, των ιδεών και των πρακτικών που εφαρμόζονται. Αυτή η διάσταση, όπως προανέφερα, έχει περισσότερο κοινωνικο-πολιτισμικά χαρακτηριστικά και ορίζει καίρια τη δημόσια εικόνα μιας επιχείρησης. Δηλαδή, αντανακλάται στην ενσωμάτωση της επιχείρησης στην κοινωνία, στην κοινωνική αναγνώριση και αποδοχή της, μέσα από το σεβασμό και το ενδιαφέρον για τον πολίτη.Είναι «συγκοινωνούντα δοχεία» αυτά τα δύο σκέλη στην υπεύθυνη επιχειρηματικότητα και δυναμικός ο ρόλος που μπορούν να έχουν οι νέοι σε μια επιχείρηση, στο όνομα της βιωσιμότητας.
Πώς εργάζεται η INTERAMERICAN προς το στόχο της Βιώσιμης Ανάπτυξης;
Πριν αναφερθώ στον τρόπο, να πω ότι θεωρώ πιο ακριβές να μιλούμε για Βιώσιμη Εξέλιξη. Η Ανάπτυξη είναι ευσεβής πόθος με πολλαπλές ερμηνείες. Ας μένουμε στη Βιώσιμη Εξέλιξη για αρχή. Έχουμε προχωρήσει, σε σημαντικό βαθμό, στη συμπερίληψη της υπεύθυνης επιχειρηματικότητας στη στρατηγική του οργανισμού. Και είναι σημαντικό να ενστερνίζονται οι νέοι άνθρωποι σε μια εταιρεία αυτήν τη συμπερίληψη. Συγκεκριμένα, αναφέρομαι σε τρεις συνιστώσες που ορίζουν στρατηγική.
Πρώτον, στην αυξανόμενη συνάφεια του σχεδιασμού και των πρακτικών της εταιρικής ευθύνης με την εμπορική δραστηριότητα. Είμαστε διαχειριστές κινδύνων και μας απασχολεί η μείωση του ρίσκου που αναλαμβάνουμε, για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη: ασφαλισμένους, εργαζόμενους, συνεργάτες, μετόχους, επιχειρηματική κοινότητα, πολιτεία και ευρύτερη κοινωνία.
Επίσης, αναφέρομαι στη δημιουργική και κατευθυντήρια σύνδεση του οργανισμού με θεσμικά κέντρα στην Ελλάδα και διεθνώς. Μέσω της σύνδεσης, αντιλαμβανόμαστε και υιοθετούμε με δεσμεύσεις τους σύγχρονους κώδικες για τη βιωσιμότητα. Η συνδεσιμότητα περιλαμβάνει και τη διάσταση των συνεργασιών, που πολλαπλασιάζουν τη δυναμική της ουσιαστικότητας και επίδρασης των πρωτοβουλιών μας. Για παράδειγμα, ο Στόχος 17 των Sustainable Development Goals της ατζέντας του Ο.Η.Ε. είναι για τον οργανισμό μια «σταθερά» αναφοράς.
Η τρίτη συνιστώσα αφορά την απολογιστική υποχρέωση. Εδώ, δεν δικαιούται να επικαλείται στρατηγική βιωσιμότητας μια εταιρεία αν δεν ακολουθεί πρότυπα, δεν σταθμίζει την επίδρασή της στα «ενδιαφερόμενα μέρη» και δεν σχεδιάζει συνεχώς βελτιώσεις στη σχετική πολιτική και τις πρακτικές της. Βλέπουμε επικοινωνιακές εκστρατείες και ανακοινώσεις ενεργειών από επιχειρήσεις που δεν έχουν εκδώσει ούτε μια Έκθεση Αναφοράς στη βάση κάποιου προτύπου. Η INTERAMERICAN έχει φθάσει να είναι από τις πιο ώριμες επιχειρήσεις στη χώρα μας προς αυτή την κατεύθυνση και πιστεύω πως αυτό οφείλεται στο ότι η διοίκηση έχει αναγνωρίσει τη σημασία λειτουργίας εξειδικευμένου τομέα στο αντικείμενο, στο πλαίσιο της διαχείρισης των εταιρικών υποθέσεων, εδώ και πολλά χρόνια.
Σχεδιάζουμε την υπευθυνότητα στην πράξη, γνωρίζοντας άριστα την παράδοση, την κουλτούρα και τη στρατηγική, την επιθυμητή προοπτική της εταιρείας, αλλά και τον κόσμο στον οποίο απευθυνόμαστε, με γνώμονα δύο στοιχεία: την ανθεκτικότητα, που είναι αμυντικό στοιχείο για περιόδους όπως αυτή που ζούμε και την επιδραστικότητα, που είναι αναπτυξιακό στοιχείο. Πώς να τα δώσεις αυτά σε «brief» μιας σελίδας για να σου φέρει ένας εξωτερικός συνεργάτης την εμπνευσμένη και εύστοχη πρόταση και πόσο θα σου στοιχίσει, κόβοντας και από την αξία της κοινωνικής δράσης; Ο ανταγωνισμός εντυπώσεων υπεράνω της Εταιρικής Ευθύνης, οδηγεί δυστυχώς όλο και συχνότερα προς αυτή την επιλογή, προς τη στρέβλωση.
Πρακτικά, πώς υλοποιείται ο σχεδιασμός σας για την υπεύθυνη επιχειρηματικότητα και τη βιωσιμότητα;
Στο σχέδιο παραμένουν τα εύλογα: πρωτοβουλίες φιλαλληλίας, υποστήριξης ευάλωτων πολιτών, φροντίδας της υγείας, κάλυψης αναγκών στην παιδεία, δράσεων για την προστασία και ανάδειξη του πολιτισμικού και περιβαλλοντικού αποθέματος της χώρας μας. Είναι ενέργειες για ποιότητα ζωής με μικρότερη ή μεγαλύτερη επίδραση, όπως ταιριάζει στην αποστολή του οργανισμού.
Σήμερα, μας απασχολεί στρατηγικά η ευρύτερη ευθύνη για το μέλλον της εργασίας και την αξία του ανθρώπινου κεφαλαίου -που συνδέεται με τον οργανωσιακό και ψηφιακό μετασχηματισμό-είναι η ευθύνη για τους νέους, που έχουν μπροστά τους το δρόμο. Ακόμη, μας ενδιαφέρει η βιώσιμη οικονομία, η δημιουργία προστιθέμενης αξίας για τους πελάτες μας πέρα από τα όρια της ασφάλισης. Και βέβαια, η αποτελεσματική διαχείριση απρόβλεπτων καταστάσεων -οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών, υγειονομικών- με τις οποίες θα ζούμε εφεξής.
Θα όριζα αυτή την ευρύτερη περιοχή ευθύνης ως έναν σύγχρονο «Επιχειρηματικό Πολιτισμό». Η μύηση των νέων σε αυτό τον πολιτισμό πιστεύω πως είναι, σε κάθε περίπτωση, καθοριστική για το μέλλον μιας επιχείρησης.
Αναφερθήκατε στο μέλλον της εργασίας. Τί σημαίνει, από την άποψη της υπεύθυνης επιχειρηματικότητας για την εταιρεία και για τους νέους, το νέο μοντέλο εργασίας που έχει δρομολογήσει η INTERAMERICAN;
Ο μετασχηματισμός είναι μια αναγκαιότητα επιχειρηματικής βιωσιμότητας κατ’ αρχάς, που μπορεί να δυναμώσει περισσότερο τη συνέχεια του οργανισμού. Από αυτήν τη συνέχεια, ρυθμίζεται και η δυνατότητά του να δίνει δουλειά. Δεν πρέπει να είναι ηλικιακά ετεροβαρής, αφορά τόσο τους νέους όσο και τους παλαιότερους. Οι νέοι έχουν το πλεονέκτημα της έντασης, του ενθουσιασμού και της περιέργειας, φέρουν την υπόσχεση αλλά και μεγαλύτερη άγνοια του κινδύνου. Χρειάζονται τον μέντορα, την όσμωση με τους παλαιότερους, που εμπνέουν και τη δέσμευση, την αφοσίωση, το μέτρο.
Συντελείται σίγουρα μια τολμηρή αλλαγή στον οργανισμό, εναρμονισμένη με τις σύγχρονες συνθήκες, που απαίτησε μια μεγάλη, συνολική προσπάθεια στην οποία συνεισέφεραν ιδιαίτερα οι εργαζόμενοι. Αυτοί, δηλαδή, που είναι περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον διαμορφωτές της εταιρικής κουλτούρας. Σε αυτήν τη διαδρομή, πηγαίνουμε όλοι μαζί.
Το ανθρώπινο κεφάλαιο εξελίσσεται, μέσα από το κοινό ενδιαφέρον Διοίκησης και εργαζομένων και σκοπός είναι να δοθεί η ευκαιρία σε όλους να βρίσκονται πάνω στο τραίνο. Με δυνατότητα επιλογών, με εκπαιδευτική υποστήριξη, με ενθάρρυνση της ενσωμάτωσης σε ομάδες, με περισσότερη δημοκρατία. Εδώ το πώς, συζητείται. Οι διαδικασίες δεν είναι πανάκεια.
Ως ιδέα, το μέλλον της εργασίας είναι η υπέρτατη κοινωνική ευθύνη του οργανισμού, γιατί ολοκληρώνει την έννοια της βιωσιμότητας μέσα σε πλαίσιο κοινωνικής ειρήνης και προόδου. Στον ορισμό της εργασίας, αν θέλετε, αυτή η προοπτική ξεπερνά την παραγωγική αξία του εργαζομένου και τον αναβαθμίζει σε οντότητα πολύ πιο σπουδαία από ένα «εργαλείο».
Αισιοδοξούμε βάσιμα ότι στην πράξη, το αποτέλεσμα θα δικαιώσει τον μετασχηματισμό και θα φέρει τη νέα γενιά στο προσκήνιο, χωρίς να αδικήσει ή να εξοντώσει τις προηγούμενες. Δεν είναι εμφύλιος πόλεμος, είναι μια εσωτερική «αμφικτυονία» φυλών κάτω από την ομπρέλα του οργανισμού και έναν κοινό σκοπό. Μια σχέση εδραιωμένης εμπιστοσύνης και συμπληρωματικότητας, με συνέχεια, συμπόρευση και σταδιακή, φυσική διαδοχή και μετάβαση σε ένα βιώσιμο μέλλον, που δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ένα βιώσιμο παρόν.
