Ν. Φίλιππας: Απροετοίμαστοι πολίτες στην αντιμετώπιση χρηματοοικονομικών shocks

συνέντευξη του Νικόλαου Φίλιππα, Καθηγητή Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Πειραιώς και Προέδρου – Ιδρυτή του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού στη Βίκυ Γερασίμου

Η έλλειψη χρηματοοικονομικής κουλτούρας στους Έλληνες, τους καθιστά ευάλωτους σε λανθασμένες επιλογές και λειτουργεί κατά συνέπεια σαν τροχοπέδη στην ατομική τους ευημερία. Αυτό επισημαίνει ο κ. Νικόλαος Φίλιππας, Καθηγητής Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Πειραιώς και Πρόεδρος και Ιδρυτής του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού, εξηγώντας γιατί οι πολίτες δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τις “αρνητικές συνέπειες ενός σχετικά αρρύθμιστου χρηματοοικονομικού συστήματος” αλλά και γιατί στην Ελλάδα βιώνουμε μακροχρόνια τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης. Μεγάλο ποσοστό των Ελλήνων έχει άγνοια που ξεκινά απο την απουσία χρηματοοικονομικής παιδείας από το σχολείο μέχρι και την ενήλικη ζωή τους. Ουσιαστική κίνηση για την αντιστροφή του κλίματος αποτελεί η το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού, μη κερδοσκοπικός οργανισμός, που συστάθηκε το 2016 και έχει εκπονήσει μέρι τώρα προγράμματα για 1.000 φοιτητές και 500 μαθητές.

Τι είναι ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός; Είναι χρηματοοικονομικά εγγράμματοι οι Έλληνες;

Στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν προταθεί διάφοροι εναλλακτικοί ορισμοί για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, όμως ο πιο ολοκληρωμένος είναι των Atkinson και Messy (2012). Σύμφωνα με τις δύο ερευνήτριες του ΟΟΣΑ, ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ορίζεται ως «ο συνδυασμός συνειδητότητας, γνώσης, δεξιοτήτων, στάσεων και συμπεριφορών, στοιχεία τα οποία είναι απαραίτητα για τη λήψη σωστών χρηματοοικονομικών αποφάσεων, με απώτερο στόχο την επίτευξη της ατομικής χρηματοοικονομικής ευημερίας».

Η απάντηση όμως στο ερώτημά σας για τους Έλληνες δεν είναι εύκολη, αφού υπάρχει μόλις μία έρευνα για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσμό. Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν 1000 Έλληνες πολίτες και αποτελούσε ένα τμήμα μιας παγκόσμιας έρευνας που διενεργήθηκε από την Standard & Poor’s το 2015, στην οποία συμμετείχαν συνολικά 150.000 πολίτες από 140 διαφορετικές χώρες. Οι ερω- τήσεις ήταν απλές και αφορούσαν τον πληθωρισμό, τα επιτόκια, τον ανατοκισμό και την διασπορά του κινδύνου.

Το βασικό συμπέρασμα της μελέτης ήταν ότι 2 στους 3 πολίτες σε ολόκληρο τον κόσμο χαρακτηρίζονται ως χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι. Στην έρευνα αυτή, τα επίπεδα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού των Ελλήνων πολιτών ανήλθαν στο 45%, ποσοστό σχετικά ικανοποιητικό, υψηλότερο από τον παγκόσμιο μέσο όρο και λίγο χαμηλότερο από τον αντίστοιχο μέσο όρο της Ιταλίας. Υπάρχει όμως έντονη κριτική και αμφισβήτηση καθώς οι απλές αριθμητικές ερωτήσεις που ετέθησαν στους πολίτες (οι οποίες έχουν προταθεί από την Καθηγήτρια A. Lussardi και χρησιμοποιούνται ευρέως σε διεθνείς μελέτες), δεν αντανακλούν την πολύπλοκη χρηματοοικονομική πραγματικότητα που περιλαμβάνει χρηματοπιστωτικές κρίσεις και καταστροφές, χρηματοπιστωτικούς, συναλλαγματικούς, επιτοκιακούς και άλλους κινδύνους. Από την άλλη μεριά, στην χώρα μας έχ ουμε βιώσει έντονα μία σειρά από τις αρνητικές συνέπειες ενός σχετικά αρρύθμιστου χρηματοοικονομικού συστήματος, με μεγάλους χαμένους τους χρηματοοικονομικά ανενημέρωτους πολίτες.

Η δραματική πτώση των τιμών των μετοχών στο Χρηματιστήριο το 1999, η πρόσφατη φούσκα των ακινήτων, o υπερδανεισμός τόσο των νοικοκυριών όσο και των επιχειρηματιών, τα κόκκινα δάνεια και η καταστροφική διαχρονική διαχείριση της περιουσίας των ασφαλιστικών ταμείων, αποτελούν μερικά μόνο χαρακτηριστικά παραδείγματα χρηματοοικονομικής άγνοιας και χρηματοοικονομικής «κακοποίησης» των Ελλήνων πολιτών, με διαχρονικά αρνητικές συνέπειες για τον πλούτο και την ευημερία τους.

Πότε, από ποιους και για ποιο λόγο δημιουργήθηκε το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού;

Η μοναδική σε ένταση και διάρκεια παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, η παγκόσμια υπερχρέωση, η ενδογενής αστάθεια του χρηματοπιστωτικού συστήματος και η άγνοια (ψευδαίσθηση της γνώσης), βρήκε τους πολίτες απροετοίμαστους για την αντιμετώπιση των αλλεπάλληλων χρηματοοικονομικών shocks που προκλήθηκαν από τις παραπάνω αιτίες. Η πολυπλοκότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος και οι τεκτονικές αλλαγές που συντελούνται σε ολόκληρο τον κόσμο, με την στασιμότητα των οικονομιών της Δύσης και την παράλληλη μετακίνηση του πλούτου στην Ανατολή, έδωσαν βήμα σε λαϊκιστές οι οποίοι με απλοϊκά σχήματα παρέσυραν σε παγκόσμιο επίπεδο τους πολίτες, αποκρύβοντας τους την μεγάλη εικόνα. Στην Ελλάδα, τα πράγματα ήταν ακόμα χειρότερα και ένας από τους λόγους που διαρκεί η χρόνια αυτή κατάσταση κρίσης στην χώρα μας, είναι η έλλειψη ουσιαστικής χρηματοοικονομικής παιδείας, όχι μόνο των πολιτών, αλλά και των διαμορφωτών της κοινής γνώμης. Το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού δημιουργήθηκε ακριβώς για αυτό τον λόγο, την καταπολέμηση του Χρηματοοικονομικού Αναλφαβητισμού, την διάχυση της χρηματοοικονομικής γνώσης, ιδιαίτερα στις πιο ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες, και τέλος την δημιουργία μιας νέας γενιάς ενημερωμένων πολιτών.

Το Ινστιτούτο ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 2016, έπειτα από δική μου έμπνευση και πρωτοβουλία, και αποτελεί φυσικά έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό. Αποστολή και όραμά μας είναι η εθνική και η διεθνής αναγνώριση της σημασίας του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού, παρεμβαίνοντας, προωθώντας και προτείνοντας καινοτόμες ιδέες και λύσεις στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Στην σύντομη πορεία μας έχουμε βρει πολλούς εθελοντές/συνεργάτες και αρκετούς συμπαραστάτες τους οποίους ευχαριστώ θερμά. Μου δίνεται επιπλέον η ευκαιρία να ευχαριστήσω δημόσια την Interamerican που αγκάλιασε από την πρώτη στιγμή το όλο εγχείρημα, την εταιρία Sprint η οποία κατασκεύασε και μας προσέφερε δωρεάν μία εξαιρετικά σύγχρονη ιστοσελίδα (www.gfli.gr), καθώς επίσης και το Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών που φιλοξενεί κάθε χρόνο στον χώρο του κατά τον μήνα Απρίλιο, το ετήσιο Διεθνές Συνέδριο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού.

Ποια είναι η δράση του Ινστιτούτου και ποια είναι η ανταπόκριση στα προγράμματα του;

Όπως ήδη ανέφερα, ο βασικός και φιλόδοξος στόχος του Ινστιτούτου είναι η δημιουργία μιας γενιάς ενημερωμένων και χρηματοοικονομικά υπεύθυνων πολιτών, σε μία κοινωνία στην οποία οι πολίτες, χωρίς κανέναν χρηματοοικονομικό αποκλεισμό (financial exclusion), θα έχουν τις γνώσεις και τις ικανότητες να αντιληφθούν καλύτερα «τη μεγάλη εικόνα» της οικονομίας, τη χρησιμότητα αλλά και τους κινδύνους των χρηματοοικονομικών προϊόντων, ώστε σε κάθε φάση της ζωής τους να μπορούν να λαμβάνουν τις καλύτερες κατά το δυνατόν αποφάσεις για την αποτελεσματική διαχείριση των χρημάτων τους. Για την επίτευξη των στόχων του, το Ινστιτούτου αναλαμβάνει δράσεις στους παρακάτω τομείς:
• Ενημέρωση: Οργάνωση ημερίδων, συνεδρίων, ομιλιών και εκδηλώσεων σε ολόκληρη την χώρα.
• Εκπαίδευση: Διαφοροποιημένα εκπαιδευτικά σεμινάρια και workshops για παιδιά, ενήλικες και άλλα ευαίσθητα τμήματα του πληθυσμού.
• Εξειδικευμένο περιεχόμενο: Βιβλία, λεξικά, e-books, white papers, videos, info-graphics, articles, calculators, games.
• Επιστημονική Έρευνα: Ειδικές επιμέρους στοχευμένες έρευνες και παρουσία σε διεθνή συνέδρια.
• Παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών σε επιχειρήσεις, σχολεία, δημόσιους οργανισμούς.

Από την έναρξη της λειτουργίας του το 2016, το Ινστιτούτο έχει αναλάβει πολλαπλές δράσεις για την ανάδειξη της αξίας της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης στη ζωή κάθε πολίτη, διοργανώνοντας ειδικές ενημερωτικές εκδηλώσεις, πραγματοποιώντας συνεχή έρευνα, συγγράφοντας επιστημονικά άρθρα προς δημοσίευση σε έγκριτα διεθνή επιστημονικά περιοδικά, παρουσιάζοντας τα αποτελέσματα των ερευνών του σε εγνωσμένου κύρους διεθνή συνέδρια, δημιουργώντας υψηλής ποιότητας περιεχόμενο και σύγχρονο εκπαιδευτικό υλικό ενώ ταυτόχρονα κτίζει ισχυρές διεθνείς συνεργασίες (European Investment Bank, Ernst & Young, Interamerican part of ACHMEA, Alpha Trust, University of Glasgow, University of Piraeus, Technological University of Limassol). Υπολογίζω πως μέχρι σήμερα, πάνω από 500 μαθητές Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου, έχουν παρακολουθήσει διαλέξεις μου για την αναγκαιότητα της χρηματοοικονομικής γνώσης και τον επαγγελματικό προσανατολισμό. Ταυτόχρονα, ξεπερνούν τους 1000 οι φοιτητές που έχουν παρακολουθήσει εξειδικευμένες δράσεις του Ινστιτούτου ή του Προέδρου του.

Μπορεί η χρηματοοικονομική παιδεία να ενταχθεί δομημένα στο σύστημα πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης;

Ανεπιφύλακτα ναι. Σε αρκετές χώρες, περίπου 25, είτε έχουν ξεκινήσει υποχρεωτικά μαθήματα σε τάξεις της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, είτε εξετάζεται η εισαγωγή τους πιλοτικά, με πειραματικά προγράμματα σπουδών. Όλοι συμφωνούν, από τους τεχνοκράτες του ΟΟΣΑ μέχρι την UNICEF, ότι τα παιδιά θα πρέπει σταδιακά και από μικρή ηλικία να κατανοήσουν τις βασικές χρηματοοικονομικές έννοιες, όπως για παράδειγμα την διαφορά των αναγκών και των επιθυμιών, την έννοια του χρήματος, την σημασία της αποταμίευσης και της κατάρτισης προϋπολογισμού, την αξία της εργα- σίας και της επιχειρηματικότητας, τους κινδύνους που εμπερικλείει ο δανεισμός και, ίσως το πιο σημαντικό, την φιλανθρωπία και την αλληλεγγύη.

Η αποταμίευση μάλιστα ως έννοια έχει αποδειχθεί σε διεθνείς μελέτες και συνιστάται από ψυχολόγους, ότι μπορεί να εισαχθεί στη ζωή ενός παιδιού ακόμα και από την ηλικία των 4 ετών. Με την πάροδο των ετών, θα πρέπει να προετοιμάσουμε τους εφήβους παρέχοντάς τους τις απαιτούμενες χρηματοοικονομικές και άλλες δεξιότητες για μία επιτυχημένη και ευτυχισμένη ενήλικη ζωή, προστατεύοντας τους από μελλοντικούς κινδύνους, όπως η υπερχρέωση, η μυωπία και οι λανθασμένες επενδυτικές επιλογές, διευρύνοντας παράλληλα τους πνευματικούς τους ορίζοντες.

Κατά πόσο θα συνδεθεί η χρηματοοικονομική τεχνολογία με την χρηματοοικονομική εκπαίδευση μελλοντικά;

Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση έχει ήδη ξεκινήσει. Η νέα πραγματικότητα περιλαμβάνει την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας σε όλο το φάσμα της παραγωγικής δραστηριότητας (Τεχνητή Νοημοσύνη – Α.Ι., Robots, Ψηφιακή Οικονομία), καθώς και την αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Οι χρηματοπιστωτικές αγορές μεταβάλλονται συνεχώς λόγω της παγκοσμιοποίησης και των τεχνολογικών εξελίξεων (Financial Technology – FinTech), ενώ τα χρηματοοικονομικά προϊόντα γίνονται όλο και πιο περίπλοκα. Παράλληλα, οι επαναλαμβανόμενες κρίσεις αποτελούν φαινόμενο της εποχής που επηρεάζει την ποιότητα ζωής των πολιτών, αυξάνοντας το χρηματοοικονομικό τους άγχος (financial stress).

Η ενημέρωση και η εκπαίδευση του πληθυσμού σε θέματα που αφορούν τόσο στα βασικά χρηματοοικονομικά όσο και στην χρήση του FinTech, θα οδηγήσει μελλοντικά σε μια κοινωνία όπου οι πολίτες, χωρίς κανέναν χρηματοοικονομικό αποκλεισμό (financial exclusion), θα έχουν τις γνώσεις και τις ικανότητες να αντιληφθούν καλύτερα «τη μεγάλη εικόνα» της οικονομίας, τη χρησιμότητα των χρηματοοικονομικών προϊόντων και τη λειτουργία των αγορών, ώστε σε κάθε φάση της ζωής τους να μπορούν να λαμβάνουν τις καλύτερες κατά το δυνατόν αποφάσεις για την αποτελεσματική διαχείριση των χρημάτων τους, με σαφή θετικό αντίκτυπο στην ατομική και στην οικογενειακή ευημερία τους.

Πηγή: Ασφαλιστικό Marketing Μάρτιος 2019